مادر حضرت رضا علیه السلام

نامهای مادر امام
مادر امام رضا علیه السلام، بانویی به نام ( تُکتَم ) از اهالی نوبه است که پس از ورود به خانه موسی بن جعفر علیه السلام، وی را ( نجمه ) نامیده اند.
در کتابهای تاریخی ، از وی با نامهای ( سُکَن، خیزران، صقره، اروی ، ام البنین و طاهره ) نیز یاد شده است که اینها احتمالاً القابی است که به مناسبتهای گوناگون، به وی داده اند. مثلاً سُکَن از مادّه ( سکون ) به مناسبت وقار آن مخدَره، و خیزران ( که نام ترکه های سرخ رنگ بوته ای است) به مناسبت اندام ظریف وی ، و نجمه به دلیل نورانیت او، و صقره ( باز ) به جهت تیزبینی و همت والای آن بانو، و ام البنین به تفألِ آوردن فرزندان، و طاهره به دلیل حصانت و پاکی وی از دنائت بوده است.

نوبه کجاست؟
یاقوت حموی چند محلّ را به نام ( نوبه ) معرفی می کند:
1 ـ شهرکی در تونس
2 ـ موضعی در حجاز با فاصله سه روز راه از مدینه
3 ـ ناحیه ای در نزدیکی دریای تهامه ( دریای سرخ
4 ـ سرزمینی در جنوب مصر
بی شک، نجمه از چهارمین محلّ، یعنی سرزمین نوبه در جنوب مصر بوده است، ... زیرا وی در نیمه قرن دوّم هجری ( که امام کاظم علیه السلام حدود بیست سال داشت ) به عنوان برده به مدینه آورده شده و به بیت امام انتقال یافته است...
می دانیم که در این دوران، مردم تونس ( که در کتابهای تاریخی و فتوحات اسلامی ، به نام افریقیه خوانده شده است ) مسلمان بوده اند. سرزمین حجاز و همچنین کناره دریای سرخ ( که مراد ساحل عربستان است ) نیز در زمان ابوبکر (ـ 13 هجری ) تماماً جزو قلمرو اسلامی بوده است و نمی توان از این سرزمینها، مردمی را به عنوان اسیر به مدینه آورد و در معرض فروش قرار داد، پس نجمه از سرزمین وسیع نوبه، در جنوب مصر بوده است که تا آن زمان هنوز به تصرف مسلمین در نیامده بود.
این منطقه نوبه، نام جایی است در افریقا، در کنار نیل که بین اسوان ( استانی در جنوب مصر ) و سودان، واقع شده است و دو بخش را شامل می شود:
الف: نوبه سفلی که جزو خاک مصر و بین اسوان ( استانی در جنوب مصر ) و دره حلفا قرار دارد که پس از بستن سدّ اسوان، قسمتی از آثار باستانی آن به موزه های مصر منتقل شد و معبد بزرگی که در داخل سدّ قرار گرفته با تعبیه دیوار بتونی ، هم اکنون مورد بازدید مسافران و نمایشگر تمدّن دیرین این سرزمین است و بازدید از آن با قایقهای محلّی صورت می گیرد.
ب: نوبه عُلیا که در شمال شرقی کشور سودان واقع شده است و سلسله شانزدهم فراعنه مصر در آن جا معابدی ساخته اند که هم اکنون باقی است.
نوبه در گذشته های دور دارای تمدّن و حاکمان مقتدری بوده است که از آن جمله، کشور کوشی را در سده هشتم قبل از میلاد در آن دیار می توان نام برد.
پس از درگذشت اسکندر و به سرآمدن دوران جانشینان وی ( که به بطالسه معروف بوده اند ) مردم آن دیار مسیحیت را پذیرفتند و تا سده 14 میلادی که به دین اسلام مشرّف شدند، جزو پیروان دین مسیح به شمار می رفتند.
هم اکنون هفتاد درصد نژاد مردم شمال و غرب کشور سودان، نوبه ای ، و حدود سی درصد که در غرب سودان متوطّن اند، سودانی و سیاه پوست هستند. با توجّه به این مسأله که نژاد اهل نوبه از سیاه پوستان متمایز است، نباید نجمه را سیاه پوست دانست، بلکه چون سایر مردم شمال سودان و جنوب مصر، گندمگون و به اصطلاح عربها ( سمراء ) بوده است.
به هر حال، مردم این ناحیه هم اکنون مسلمان هستند و به عربی تکلّم می کنند و اتفاقاً ناحیه آباد کشور سودان همین بخش است که به واسطه برخورداری از سواحل نیل ( کناره رود نیل و دره یادشده ) از لحاظ دامداری و کشاورزی جزو مناطق خوب افریقاست.
یاقوت می نویسد: مردمان نوبه صاحب شتر و اسب و گاو گوسفندند. منتهی اسبهای نجیب متعلق به پادشاه است و نوع یابو یا برزون، متعلق به عامه است. محصول غلّه این ناحیه عبارت از گندم و جو و ذرّت می باشد.

برگرفته از کتاب: چهل حدیث حضرت رضا علیه السلام
نوشته کاظم مدیر شانه چی

ماجرای ولایتعهدی

هر چند برخی می کوشند مأمون را شیعه جلوه دهند و با آوردن شواهدی این ادعا را ثابت کنند ، اما حقیقت آن است که مأمون برای نجات خود و برای نگه داشتن خلافت در دست خویش و نیز بدان هدف که خلافت در میان فرزندان پدرش بماند، شیوه ای تازه و شگفت که تا آن زمان ناشناخته و نامأنوس بود در پیش گرفت... او تنها پس از اندیشیدنی بسیار و پس از ارزیابیهایی فراگیر و دامنه دار درباره اوضاعی که در آن می زید و مشکلاتی که با آنها رویاروی می شود به چنین چاره ای دست یافت.
او براساس نقشه خود، از سویی با احترام گذاشتن به خلفا و صحابه در به دست آوردن اعتماد اهل سنّت کوشید، از سویی با بیزاری جستن از معاویه و اعمال او از پشتیبانی ناراضیان شوریده بر حکومت اموی بهره گرفت، و از سویی دیگر با فراخواندن امام رضا علیه السّلام به مرو، مرکز خلافت،ـبه گمان خودـبرای به دست آوردن اعتماد و طرفداری شیعیان، که در آن دوران از پایگاه و نفوذ خوبی برخوردار بودند راه گشود.
او بدین ترتیب نبرد سیاسی پنهانی را علیه شیعیان آغاز کرد و خواست آنچه را پدرش با زندانی کردن امام کاظم علیه السّلام در زندانهای بغداد به دست نیاورده بود از طریق محبوس کردن فرزند او در قصرهای پرشکوه حکومت فراچنگ آورد.
مأمون با هوشی سرشار و تدبیری قوی و فهم و درایتی بی سابقه قدم در میدانی نهاد که اگر پیروز می شد و یا اگر می توانست آنچنان که برنامه ریزی کرده بود کار را به انجام برساند یقیناً به هدفی دست می یافت که از سال چهل هجری یعنی از شهادت علی بن أبی طالب علیه السّلام هیچ یک از خلفای اموی و عبّاسی با وجود تلاش خود نتوانسته بودند به آن دست یابند، یعنی می توانست درخت تشیّع را ریشه کن کند و جریان معارضی را که همواره همچون خاری در چشم سردمداران خلافتهای طاغوتی فرورفته بود بکلی نابود سازد.
مأمون با چنین طرحی و چنان هدفی با امام که هنوز در مدینه بود مکاتبه کرد تا به وی بپیوندد، امّا چون این تلاش به ناکامی انجامید امام را تحت نظارت از مدینه به مرو خواند.
مأمون نخست به امام پیشنهاد حذف کرد و گفت: برآنم که خود را از خلافت کنار بکشم و آن را به تو بسپارم و با تو بیعت کنم. امّا امام فرمود: «اگر این خلافت از آنِ توست حق نداری جامه ای را که خداوند بر تو پوشانیده است از تن درآوری و به غیر خود دهی ، و اگر نیز خلافت از آنِ تو نیست حق نداری آنچه را به تو تعلق ندارد به من دهی
امّا به رغم همه اصراری که کتب تاریخ از آن حکایت دارد امام این پیشنهاد را نپذیرفت. در تحلیل این که چرا امام بیعت را نپذیرفت، برخی چنین می آورند که همه شواهد و دلایل بر آن دلالت دارد که مأمون در پیشنهاد خلافت به امام جدّی نبود احتمال دیگر نیز آن است که در آن دوران نه شرایط جامعه پذیرای چنین خلافتی بود و نه دستگاه عریض و طویل خلافت با همه امیران و وزیرانش. برخی در این باره می گویند: اگر امام خلافت را عهده دار می گردید به این معنی بود که در سراسر کشورهای اسلامی در اداره همه امور مسئول می شد و این کار به دستگاهی مطلع و آگاه نیاز داشت تا بتواند برنامه اسلامی را در حکومت مو به مو و با اخلاص و امانت تمام به مرحله اجرا درآورد. پایگاههای امام گرچه دارای سوزانترین عاطفه و احساس بودند امّا به آن درجه عمیق از درک و آگاهی نرسیده بودند که نظریه های وی را به کمال دریافته باشند. مسأله در حقیقت تغییر ظاهری نبود، بلکه مبنای اساسی داشت و بایستی برپایه آگاهی عمیق و درک مخلصانه امور عمل می شد.
پیشنهاد دیگری که مأمون به امام کرد پذیرش ولایتعهدی بود. او در این کار انگیزه ها و اهدافی از این قبیل داشت:
ـ تبدیل صحنه مبارزات تند انقلابی شیعیان به عرصه فعالیت سیاسی آرام و بی خطر.
ـ تخطئه مدعای تشیع مبنی بر غاصبانه بودن خلافتهای اموی و عبّاسی .
ـ مشروعیت دادن به دستگاه خلافت و عملکردهای آن.
ـ کنترل کانون مبارزه و معارضه.
ـ زدودن رنگ مردمی از امام و استحاله او در دستگاه خلافت.
ـ تبدیل امام به یک توجیه گر دستگاه خلافت.
ـ از آنِ خود کردن عاطفه و احساسات مردم نسبت به اهل بیت و استفاده از امام به عنوان سپری در برابر خشم عبّاسیان و عامّه مردم.
ـ ایجاد یک مسأله جدید در فضای جامعه و مشغول کردن مردم بدان و بازداشتن آنان از بسیاری از اندیشه های دیگر.
ـ اثبات خیرخواه بودن خلیفه.
ـ به دست آوردن اعتماد خراسانیان.
ـ سلب تقدّس و عظمت روحانی شیعه.
چنان که مشاهده می شود این تدبیر به قدری پیچیده و عمیق است که یقیناً هیچ کس جز مأمون نمی توانست آن را بخوبی هدایت کند و بدین جهت بود که دوستان و نزدیکان مأمون از ابعاد و جوانب آن بی خبر بودند... مأمون حتی برای این که هیچگونه ضربه ای بر هدفهای وی از این حرکت پیچیده وارد نیاید داستانهای جعلی برای علّت و انگیزه این اقدام می ساخت و به این و آن می گفت، و حقّاً باید گفت که سیاست مأمون از پختگی و عمق بی نظیری برخوردار بود.
اما آن سوی دیگر صحنه نبرد، امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام است و همین است که علی رغم زیرکی شیطنت آمیز مأمون، تدبیر پخته و همه جانبه او را به حرکتی بی اثر و بازیچه ای کودکانه بدل می کند.
امام ولایتعهدی را می پذیرد و در هفتم رمضان سال (201 ق) با او به پیمان ولایتعهدی بیعت می شود و در این باره فرمانی می نویسند: امام به بازیی که مأمون آغازش کرد وارد می شود، اما همین بازی را به زیان او به پایان می رساند، آن حضرت در برابر ابتکار مأمون اقداماتی از این نوع انجام می دهد:
ـ امام در همان آغاز حرکت از مدینه جوّی از نارضایتی در این شهر پدید می آورد و بدین سان به جامعه می فهماند که یک توطئه در کار است نه آن که بنای تقدیم خلافت به صاحبانش باشد.
ـ امام پیشنهاد خلافت و ولایتعهدی را نمی پذیرد و این مسأله در جامعه پخش می شود و ترسیمی ناشناخته از مبارزات شیعه به جامعه ارائه می گردد که این یک جنگ قدرت نیست، بلکه مسأله، مسأله اصول و بنیادهاست؛ و بدین ترتیب نه تنها چهره شیعه زشت نمی شود بلکه مردم بدرستی تفاوت این چهره با دیگران و نیز مرزهای میان مبارزات خاندان عبّاسی و خاندان علوی را درمی یابند.
ـ امام در دارالخلافه موضع منفی در پیش گرفت و در همان حال که نام ولیعهد داشت و قهراً از امکانات دستگاه خلافت نیز برخوردار بود چهره ای به خود می گرفت که گویی با دستگاه خلافت مخالف و به آن معترض است , این چیزی است که درست با اهداف مأمون در تعارض قرار می گیرد.
امام با استفاده از تریبون دستگاه خلافت، داعیه امامت شیعی را در سطح جهان اسلام مطرح می کند و آنچه را از سال یازده هجری تاکنون جز به تقیّه گفته نشده آشکارا فریاد می زند.
امام از هر فرصتی برای تماس با مردم بهره می جوید و چهره درست اسلام را به آنان می نمایاند.
اوضاع تازه نهضتهای علوی و شیعی را دلگرم می کند و قدرت تازه ای می بخشد؛ مأمون نه تنها با حضور او نتوانسته معارضان شیعی خود را به خود خوشبین و دست و زبان تند آنان را از خود منصرف سازد، بلکه حتی علی بن موسی علیه السّلام مایه ایمان و اطمینان و تقویت روحیه آنان نیز شده است. در مدینه و مکه و دیگر اقطار مهم اسلامی نه فقط نام از علی بن موسی به تهمت حرص به دنیا و عشق به مقام و منصب از رونق نیفتاده، بلکه حشمت ظاهری بر عزّت معنوی او افزوده و زبان ستایشگران پس از دهها سال به فضل و رتبه معنوی پدران مظلوم و معصوم او گشوده شده است.
کوتاه سخن آن که مأمون در این قمار بزرگ نه تنها چیزی به دست نیاورده که بسیاری چیزها از دست داده و در انتظار است که بقیه را نیز از دست بدهد.
امام هشتم با تدبیری الهی بر مأمون فائق آمد و او را در میدان نبرد سیاسی که خود به وجود آورده بود بطور کامل شکست داد و نه فقط تشیّع ضعیف یا ریشه کن نشد، بلکه حتی سال دویست و یک هجری یعنی سال ولایتعهدی آن حضرت، یکی از پر برکت ترین سالهای تاریخ تشیّع شد و مأمون با قبول آن همه زحمت نه تنها طَرْفی برنبست بلکه سیاست او به سیاستی بر ضد او بدل شد و تبری که با آن اعتبار و حیثیت امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام را هدف گرفته بود، خود او را آماج قرار داد، به طوری که بعد از گذشت مدتی کوتاه ناگزیر شد همه تدابیر گذشته خود را کأن لم یکن شمرده، و بالأخره همان شیوه ای را در پیش بگیرد که همه گذشتگان در پیش گرفته بودند، یعنی قتل،چنین بود که امام با زهر مأمون به شهادت رسید تا گواهی باشد بر شکست همیشگی آنان که چشم دیدن حقیقت را ندارند و آنان را حربه ای جز تزویر و زور نیست.
سلام بر آن امام
... روزی که دیده به جهان گشود
... روزی که نگاهش را از این سرای فروبست
... و روزی که به رستاخیز برخواهد خاست.