بایدها و نبایدها در عزاداری امام حسین (ع)
قال الصادق (ع) :
«نفس المهموم لظلمنا تسبیح، و همّه لنا عبادة».[1]
امام خمینی(ره) فرمود:
«گریه کردن بر شهید، زنده نگهداشتن نهضت است. اینکه در روایت هست که کسی که (خودش) گریه بکند یا (دیگری را ) بگریاند یا خودش را به صورت گریه‌دار (درآورد) جزایش بهشت است، برای آن است که حتی آن (کسی) که به صورتش، یک حال حزن می‌دهد و صورت گریه‌دار به خودش می‌دهد، این (فرد) دارد نهضت را حفظ می‌کند، نهضت امام حسین (ع) را حفظ می‌کند.
بی‌خود نبود که مأمورین ساواک رضاخان، تمام مجالس عزا را قدغن کردند. رضاخان همچو نبود که (در) اصل (و اساس) مخالف با این مسائل بشود، رضاخان مأمور بود، مأمور بود برای آنهایی که کارشناس بودند، آنهایی که ملتفت بودند مسائل را، دشمن‌های ما که حال ملت‌ها را مطالعه کرده بودند، می‌دیدند تا این مجالس هست و تا این نوحه سرایی‌های بر مظلوم هست و تا آن افشاگری ظالم هست، نمی‌توان به مقاصد خودشان برسند».[2]
مقام معظم رهبری (دامت برکاته) فرمود:
«امروز حسین بن علی (ع) می‌تواند دنیا را نجات بدهد، به شرط آنکه چهره او را با تحریف مغشوش نکنند. نگذارید مفاهیم تحریف آمیز، کارهای تحریف آمیز و غلط، چشم‌ها و دل‌ها را از چهره مبارک و منوّر حسین بن علی (ع) منصرف کند؛ با تحریف بایستی مقابله کنید».[3]
بر آن شدیم تا برای ادای احترام به سرور و سالار شهیدان حسین بن علی (ع) ، کتاب ارزشمند «عزاداری، باید‌ها و نباید‌ها» را که محقق گران‌قدر و نویسنده متعهد حجت الاسلام و المسلمین آقای «ناصر باقری بیدهندی» به رشته تحریر درآورده است، تلخیص و در اختیار ارادتمندان امام حسین (ع) و خادمان و خدمت‌گذاران به مکتب اهل بیت(ع) قرار دهیم.
گفتنی است، در مطلع کتاب، تقریظ آیت الله العظمی مکارم شیرازی و تمجید ایشان از کتاب و توصیه معظم له به مطالعه آن آمده است.
مؤلف محترم در مقدمه کتاب به عظمت و قدرت عزاداری امام حسین (ع) و نقش دشمنان برای بی‌محتوا جلوه‌دادن و تحریف کردن آن پرداخته است. آن گاه به این نکته اشاره می‌کند که کتاب بر سه محور سامان یافته است:
1. تاریخچه برپایی سنّت عزاداری و مؤثر شیعی؛
2. حکم و فلسفه عزاداری؛
3. آسیب شناسی و چالش‌های فراروی مجالس مذهبی.
سوگواری در اسلام
عزاداری و سوگواری هدفمند بر عزیزان از دست رفته رویکردی طبیعی است که از مهر و محبت سرچشمه می‌گیرد و از آغاز آفرینش انسان تا حال رواج داشته است و خدای سبحان نیز بر این واکنش طبیعی بشر مهر تأیید زده است.
پیامبر خاتم(ص) نیز در مرگ برخی افراد از جمله حضرت حمزه (عمویش)، جعفر طیّار، ابراهیم (فرزندش) و عثمان بن مظعون گریسته است و سال وفات حضرت خدیجه و ابوطالب را در مکّه، عام الحزن نامید.
مسلمانان نیز برای شهدای صدر اسلام سوگواری و مرثیه خوانی کردند و پیامبر نه تنها آنها را نهی نکرد، بلکه تأییدشان فرمود. به دنبال ارتحال حضرت محمد(ص) صحابه بزرگوار نیز بی‌تابی کردند و گریستند و در رثای او سروده‌ها انشاد کردند و عایشه به صورت خود سیلی زد.
بعد از شهادت امام حسین (ع) و یارانش، عالم عزادار گردید و عزاداری و سوگواری برای آن مظلومان به مدرسه‌ای عمومی تبدیل شد تا برای تربیت و احیای امر پیامبر و ائمه(ع) به صورت الهام در آید و وسیله‌ای برای روشن شدن حق و باطل و شناخت حسینیان از یزیدیان باشد.
در جواز اشک ریختن (گریه آهسته و بدون صدا) در غم از دست رفتگان، همه مذاهب اسلامی اتفاق نظر دارند، امّا درباره گریه با صدای بلند، شیعه، شافعیان و حنبلیان حکم به جواز کرده‌اند؛ گر چه در عمل بیشتر اهل سنّت به گریه کردن شیعه خرده می‌گیرند.
صاحب جواهر الکلام می‌گوید:
«بدون شک گریستن بر متوفا به دلیل روایات متعددی که به حد تواتر معنوی رسیده و فتاوای فقها جایز است». آن گاه به روایات گریستن رسول خدا بر حمزه و ... و گریه حضرت فاطمه(س) بر پدر بزرگوار و خواهرش رقیه و گریه طولانی امام سجاد (ع) بر پدر بزرگوارش اشاره می‌کند و می‌فرماید: «تمام این موارد نشان می‌دهد که ندبه و نوحه‌سرایی برای کسانی که دارای ویژگی‌های برجسته‌اند، مانعی ندارد، بلکه مستحب است تا در پرتو مجالس عزا، فضایل آنان نشر یابد و دیگران سرمشق گیرند».
صرف نظر از لزوم یاد ایام الله و تعظیم شعائر الهی، اظهار مودّت به اهل بیت (ع) ، مواسات با آنها، اخبار و احادیث و رفتار معصومان (ع) و سیره مستمری که بر مشروعیت عزاداری در دست است، می‌توان گفت بر پایی این گونه مجالس امری عقلایی و در تمام مناطق جهان معمول است که در برابر حوادث شخصی یا اجتماعی مراسم بزرگداشت تشکیل می‌دهند و به سوگ می‌نشینند.
بنابراین عزاداری نه تنها جایز بلکه با توجه به آثار و فواید آن امری رایج و مورد قبول خردمندان و اهل دانش است و مؤمنان با شهادت امام حسین (ع) و یارانش عزادار شدند و گریستند و مرثیه گفتند و به زیارت مزار آنان رفتند و تا زمانی که اسلام در صحنه است، این عزاداری‌ها باقی خواهد ماند و مورد تأیید علما و مراجع بزرگ بوده است و بقای عاشورا را ضامن بقای اسلام و عزّت مسلمین می‌دانند و لذا توصیه کردند که عاشورا را زنده نگه‌دارید.
تاریخچه مجالس عزاداری حسینی
از خلقت آدم تا زمان وقوع حادثه کربلا، جریان شهادت سرور و سالار شهیدان به طرق مختلف مطرح گردیده است. برای آن امام همام، انبیا و امامان گریسته و یا متألم شده‌اند و از ضجّه فرشتگان و بُکای آنان در کتب مشهور سخن به میان آمده است.
صحابه بزرگوار پس از آگاهی از حوادثی که در آینده اتفاق خواهد افتاد، برای امام حسین (ع) گریه کرده‌اند، با اینکه آن امام هنوز به دنیا نیامده بود.
بعد از وقوع حادثه کربلا، اولین کسانی که این مصیبت عظمی را با چشمانی اشکبار گزارش می‌کردند، حضرت سجّاد (ع) و زینب کبرا(س) و سایر بازماندگان بودند.
آنان در کنار اجساد، بازار، کنار دروازه‌ها، مجالس عمومی، در سجده و در جمع نمازگزاران و گاهی در حضور حاکمان ستمگر به بیان مصائب مبادرت می‌ورزیدند. امام سجاد (ع) 25 سال سوگوار عاشورا بود تا آن را زنده نگه‌دارد. امام محمد باقر (ع) در واقعه عاشورا حضور داشت و ذکر مصیبت عاشورا و عزاداری در صحرای عرفات را توصیه می‌کرد. ائمه بعدی و سپس پیروان صادق آنان نیز بر این امر تأکید داشتند.
اهمیت عاشورا به اندازه‌ای است که نه تنها شیعیان بلکه بسیاری از اهل سنّت نیز عزاداری می‌کنند و حتی پیروان ادیان و مذاهب الهی نیز برای سوگواری آن حضرت احترام قائل‌اند و برای تشکیل مجالس مبادرت می‌ورزند.
اهداف برپایی مراسم
این مراسم نقش بسیاری در رشد باورهای مذهبی و فضایل و کرامت‌های انسانی و فراموش نشدن خاطره سلحشوران عاشورا و شناساندن مقام ائمه و افشاگری جنایات بیدادگران داشته و دارای پیامدهای زیر بوده است:
بزرگداشت شعائر الهی، نمایش جلوه تام و تمام تولّی و تبرّی، احیای اهداف و مقاصد والای آن حضرت، ابلاغ مظلومیت آل علی (ع) به گوش تاریخ، انتقال معارف و احکام الهی و صیانت دین از انحراف و هجوم دشمنان و همین است معنای «إنّ الحسین مصباح الهدی و سفینة النجاة» و «حسین منّی و أنا من حسین».

• هر چه داریم از حسین و کربلاست کربلا شیرازه آیین ماست
• کربلا شیرازه آیین ماست کربلا شیرازه آیین ماست
با تشکیل مجالس عزای حسینی روحیه فداکاری و ایثار و حسّ عدالت خواهی و انتقام‌جویی از ستمگران، زنده و تقویت، و صبر و خویشتن‌داری در مشکلات افزون می‌شود.
یادآوری نهضت حسین (ع) ، نیرومند‌ترین انگیزه‌ها را در جهت توسعه امر به معروف و جلوگیری از زشتی‌ها ایجاد می‌کند و آتش انقلاب‌های خونین علیه ستمگران را افروخته نگه می‌دارد و تجدید بیعت با امامان و ادای اجر رسالت نبوی تا حدودی ادا می‌شود.
به پاداشتن عزاداری امام حسین (ع) همچون حج ابراهیمی عامل اتحاد عاطفی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان است که با پول و امکانات مادی، دشوار، بلکه نزدیک به محال است که به دست آید.
لزوم حفظ عزاداری و پالایش آن
حال که سوگ حسینی تا این درجه برکت و اهمیت دارد، باید آن را مغتنم شمرد و رسم و رسومش را با شکوه‌تر و سازنده‌تر برگزار و از آن محافظت کرد و با زدودن آفات و پالایش و پیراستگی آن از سنت‌های غلط، از قدرت سازندگی بسیار بالای آن برخوردار شد و تحوّل بزرگی در برابر کفار و استکبار به وجود آورد.
عوامل مؤثر در جاودانگی مراسم عزاداری
اراده حکیمانه الهی، حقانیت، اخلاص، صداقت، اوج ایثار، فداکاری و از خود گذشتگی استثنایی شهیدان کربلا، افشاگری بازماندگان، اهداف عالی و والای سید و سالار شهیدان، همچنین همّت ثناگویان و ثناگستران به موازات تلاش‌های مخالفان ائمه هدی در هر چه ثمر بخش‌تر بودن انقلاب «نینوا» و حکیمانه‌تر شدن روش عزاداری مؤثر بوده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
الف) تشویق و ترغیب شاعران به مرثیه سرایی از سوی امامان؛
ب) گریستن و گریاندن که مورد تأکید ائمه است؛
ج) توصیه به زیارت سالار شهیدان؛
د) توصیه به نگهداری و سجده بر تربت و خاک کربلا؛
ه) تشویق به برگزاری مجالس حسینی از سوی پیشوایان و معصومان و همین طور علمای دین.
وظایف شیعیان
1. شکرگزاری بر نعمت ولایت و تربیت بر اساس مکتب اهل بیت (ع) و توفیق شرکت در مجالس.
2. قدرشناسی و دعا به والدین و مربیان.
3. شناخت کامل فلسفه قیام و رساندن پیام‌های عاشورا و اقدام مالی و جانی.
4. بزرگ‌تر دانستن مصیبت امام و اهل بیت او، از مصائب خود و خانواده.
5. عزاداری و ابراز حزن در ایام حزن آل محمد(ص).
6. سیاه پوشیدن و سیاه پوش کردن در و دیوار مساجد و ... .
7. تشکیل مجالس عزا و شرکت در آنها.
8. تشویق دیگران به برگزاری مجالس هفتگی و ماهانه و ... .
9. بهره‌برداری بهینه از فضا و محل با رعایت حریم و حقوق دیگران.
10. حزن و گریه هنگام ذکر مصیبت.
11. حضور در مجالس، با ادب و فروتنی و خدا را ناظر دانستن.
12. شرکت در مجالس خطبای صالح.
13. توجه به عمق مجلس و پرهیز از رغبت به مجالس و مداحی‌های پرهیاهو.
14. سلام کردن به سلاله نور و حماسه‌ساز قرون، حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) .
15. اعلان تنفّر و دوری از دشمنان و زمینه‌سازان قتل ائمه و ظالمان به اهل بیت (ع) و قاتلان آنان.
16. تسلیت‌گویی به امام عصر (عج) و یکدیگر.
17. پرهیز از رفتار خارج از ضوابط اسلامی.
18. بهره‌برداری بهینه از مجالس و مطرح کردن مسائل شرعی و اعتقادی و اخلاقی.
19. شناخت و مبارزه فرهنگی با آفات عزاداری.
20. اقامه امر به معروف و نهی از منکر و احترام به منتسبان به هیئات حسینی و محبان حسین (ع) .
21. احترام به خادمان و ذاکران.
22. یاری رساندن به گردانندگان مجالس.
23. قدردانی از برپا دارندگان مجالس.
24. پراکنده شدن سریع از مجالسی که در منازل تشکیل می‌شود.
25. دست کشیدن از کار در روز عاشورا.
26. قدردانی از ذاکران و روحانیان و دانشمندان و پاسداران فرهنگ عاشورا.
27. مواظبت از امور شرعی پس از خروج از مجالس حسینی.
28. شرکت فعّال در ساختن حسینیه، تکیه و... .
وظایف بنیان‌گذاران و گردانندگان
1. رعایت اخلاص در عمل و پرهیز جدّی از ریا و خودنمایی که آفت هر عمل عبادی است.
2. اموالی را هزینه کنند که حقوق شرعی آن مثل خمس و زکات ادا شده باشد.
3. اگر از هدایای دیگران استفاده می‌کنند، توجه و عنایت به حلیّت آن داشته باشند.
4. عمل را از هر جهت، صحیح انجام دهند و بیش از زرق و برق و جنبه‌های ظاهری مجالس به محتوا و کیفیت آن فکر کنند.
5. اعطای هدایا به سخنرانان و مدّاحان آل محمد (ع) به نحو شایسته و به صورت مخفیانه.
6. با شرکت کنندگان یکسان برخورد شود، مگر در مورد افراد خاصّی که از احترام بیشتری برخوردارند؛ مثل پیشکسوتان هیئت‌های عزاداری و صاحبان فضل و کمال.
7. پرهیز از منکرات در عزاداری.
8. برگزاری مجالس در ساعات مقرر و مناسب و پرهیز از طولانی کردن و سلب آسایش همسایگان و تأکید بر سخنران و مدّاح.
9. میانه روی و اعتدال را سر لوحه کار خود قرار دهند.
10. دوری جستن از مزاحمت و ایجاد صداهای گوش‌خراش.
11. رعایت نکات بهداشتی در آشپزخانه و پاک کردن خون حیواناتی که جلوی دسته‌ها ذبح می‌کنند.
12. چون برپایی عزای حسینی اعلان انتظار ظهور است، از خدا بخواهیم همراهی با امام عصر (عج) را در طلب خون سید الشهداء روزی ما گرداند.
13. سیاه‌پوش کردن بخشی از محیط و استفاده از تبلیغات نمادین در بخش‌های دیگر و نصب اشعار و جملات سازنده.
14. بهره‌گیری از تراکت در مسیر رفت و آمد به مجلس عزاداری.
15. نصب عباراتی مانند «سلام بر حسین (ع) » در سقاخانه مجالس و چسباندن عکس حرم مطهر و پرهیز از نصب عکس‌های دروغین.
16. استفاده از پارچه‌نوشته‌هایی با خط زیبا که نام شهدای سرافراز کربلا در آن آمده است.
17. اهدای کتب مفید به عزاداران.
18. جداکردن درِ ورودی خانم‌ها و آقایان در مجالس.
19. توجه به دیدگاه‌های مراجع.
وظایف و شرایط اهل منبر و ذاکران
1. صلاحیت علمی و عملی

• «ذات نایافته از هستی بخش کی تواند که شود هستی بخش»
• کی تواند که شود هستی بخش» کی تواند که شود هستی بخش»
2. آگاهی و تسلّط کافی به موضوع سخنرانی و ابعاد و اطراف آن.
3. برخورداری از کردار نیک که مهم‌ترین آن عبارت‌اند از: خوش‌خویی، مهربانی، فروتنی، نرم‌خویی، بردباری، شهامت حق‌گویی، عفّت، عزّت نفس و صداقت، روشنی و وسعت اندیشه، قدرت استدلال، رعایت نظم مطالب و گیرایی بیان.
4. برخورداری از محبوبیت. عوامل محبوبیت عبارت‌اند از(ع) خودشناسی و خودسازی، ساده زیستی، خدمت به مردم، تواضع بجا و نرم‌خویی، دفاع از ستمدیدگان، عمل به گفته، کرامت و عزّت نفس، جلب رضایت حق، نظم، استقامت، داشتن شرح صدر، برخورداری از حیا و عفت، داشتن مطالعه در زمینه‌های مختلف، صراحت لهجه، واقع‌بینی و حقیقت‌گرایی، مقدم داشتن منافع ملّی و مصالح میهنی بر اغراض و منافع شخصی و بی‌طمعی.
5. تطابق گفتار با کردار.
6. راست‌گویی. واعظان و مداحان باید از خواندن روضه‌ها و اشعار دروغین جدّاً بپرهیزند.
7. حفظ دین، احیای ارزش‌های اصیل اسلام و تشیع در برابر بدعت‌ها، تحریف‌ها و مسخ ارزش‌ها.
8. سعی و تلاش در توجه دادن مردم به قرآن و بهره‌گیری از آیات و روایات و تشریح اهداف و فلسفه قیام حسین (ع) .
9. برجسته کردن ویژگی‌های الگویی معصومان (ع) برای جامعه.
10. داشتن شجاعت معنوی.
11. مرزبانی و خرافه‌زدایی و استفاده از کتب قوی و مستند.
12. پرهیز از ذکر فضایل، معجزات و مطالبی که اثبات و قبول آن برای عموم دشوار یا غیر ممکن است. خاتم انبیا(ع) فرمود: «لا تحدّثوا النّاس بما لایعرفون، أتحبون أن یکذّب الله و رسوله».
13. درک شرایط زمانی، در غیر ایام عاشورا؛ اینکه مصیبت‌های سخت را ذکر نکنند تا دل‌ها رمیده شود.
14. تقویت اخلاص.
15. بدون چشم‌داشت مالی مداحی کردن و نفروختن این خدمت مقدّس به بهای ارزان.
16. داشتن ظاهری آراسته.
17. کوشش در جهت نورانی کردن عقول و پاکسازی نفوس.
18. شناخت مردم و زمان.
19. تعمیق محبّت عزاداران به امامان اهل بیت (ع) برای مصون ماندن از آفات.
20. تکراری نبودن سخنان و اشعار و ... .
21. پرهیز از اطاله کلام و برنامه‌هایی که ملال‌آور است.
22. مبادرت به تصحیح اشتباه.
23. توقف کوتاه بعد از برنامه، برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های مستمعان.
24. پرهیز از بیان مطالب بی‌اساس و نوآوری‌های بی‌بنیاد و نهراسیدن از گفتن «نمی‌دانم».
25. اگر مجتهد نیست، در زمینه احکام فتوا ندهد.
26. تذکر و نقد کار مدّاحِ تازه‌کار در جلسه خصوصی در صورت نیاز.
27. پرهیز از خودستایی.
28. احترام به دیگر خطیبان مجلس و مدّاحان دیگر.
29. بدون وضو بر منبر و جایگاه قرار نگرفتن.
30. ذکر مصیبت در آخر مجلس.
31. صبر در راه تبلیغ دین.
32. آغاز منبر و برنامه با نام نامی و یاد گرامی حضرت بقیّة الله (ارواحنا فداه) و ختم مجلس با دعا برای سلامتی و تعجیل فرج.
آنچه شاعران اهل بیت (ع) باید توجه کنند
1. داشتن غیرت دینی و پاسخ به اشعاری که به سفارش دشمن سروده شده است.
2. مطالعه مقاتل صحیح و تاریخ‌های معتبر؛ برای اینکه اشعار، متکی به متون صحیح باشد.
3. آگاهی از تحریفات تاریخ عاشورا، تا از گزند آفات این مسیر دور بماند.
4. دوری کردن از عقاید و افکار غلوّ آمیز .
5. دقّت در سرودن اشعاری که بدآموزی نداشته باشد.
6. رعایت ادب و احترام به اهل بیت (ع) .
رسالت مقدّس و بایدهای مدّاحی
1. تعمیق معرفت.
2. اصلاح نیت و جلب رضایت خدای مهربان و توجه به اینکه مرثیه یک عبادت بزرگ است.
3. قبل از اجرای برنامه،‌ با دعا و خواندن آیة الکرسی و دادن صدقه و استعاذه، خود را به خدای توانا بسپرند و با استمداد از روح بلند معصومان (ع) برنامه را با نام خدا و درود و صلوات بر سرور عالمیان شروع کنند.
4. هدف، احیای امر و اندیشه امامان و ارزش‌های دینی معنوی و فرهنگی، احیای روحیه جهاد و شهادت‌طلبی و زنده نگاه داشتن یاد و تاریخ پرشکوه نهضت حسینی و حماسه آفرینان آن باشد.
5. نغمه‌ها و سبک‌های زیبای سنتی، نبایستی با غنا همراه باشد و هیچ‌گونه شباهتی با نغمات لهو و لعب نداشته باشد.
6. مداحی، وسیله کسب معیشت نباشد.
7. پذیرش دعوت بانیان، بدون تبعیض.
8. احیای نام یاران و اصحاب امام حسین (ع) و اسیران سرافراز کربلا.
9. یادکرد از منتقم حقیقی، حضرت مهدی(عج).
10. رعایت احترام به پیش‌کسوتان.
11. احترام به گویندگان، سرایندگان و خدمت‌گزاران مجالس حسینی که احترام به آنان احترام به امام حسین (ع) است.
12. متانت و وقار توأم با تواضع.
13. مستند‌گویی.
14. اندازه نگهدار که اندازه نکوست؛ از خواندن روضه‌های دل‌خراش و مصیبت‌های بسیار فجیع، پرهیز شود.
15. اصلاح خطا در همان جلسه یا جلسه بعدی.
16. مختصر و مفید بودن برنامه.
17. در مجالس، بدون اذن صاحب مجلس به مداحی نپردازد.
18. دوری از غرور.
19. پرهیز از غلوّ.
20. پرهیز از القابی که از مقام ائمه (ع) می‌کاهد.
21. برگزاری مجالس عزاداری و استفاده از سخنرانان مجالس.
22. تنفر از تملق‌گویی.
23. پرهیز از سوگند.
24. پذیرش دعوت میزبان خوش‌نام در روستا‌ها برای میهمانی.
25. طرح نکردن مسائل اختلاف انگیز.
26. حفظ زیّ ذاکری حسین (ع) و خلاف شأن عمل نکردن در حرکت‌های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی.
27. هیئت ظاهری و لباس با مقام و منزلت او هماهنگ باشد.
28. از مواضع تهمت بپرهیزد.
29. پوشیدن لباس سیاه در دو ماه محرم و صفر و دست‌کم در دهه محرم و اگر از سادات مکرّم است، با داشتن شال سبز.
30. مراقبت از اینکه مبادا آلت دست مقاصد پست مغرضان و مفسدان و افراد فرصت طلب واقع شوند.
31. تکرار و تمرین اشعار و مراثی، برای اینکه در ذهن نقش ببندد و به این وسیله در هنگام اجرای برنامه دچار وقفه نشود.
32. متناسب به وقایع و ایام بخواند.
33. توجه به خصوصیات منطقه‌ای و جغرافیایی و اهتمام به شکسته نشدن سنت‌های صحیح اجتماعی.
34. اسوه و سمبل خوبی‌ها بودن.
35. انتقادپذیری.
36. پرهیز از ورود در کارهایی که در تخصص کار او نیست؛ مثل مسئله‌گویی و استخاره و ... .
37. متکی به بلندگو و آمپلی‌فایر و اکو نبودن.
38. متواضع بودن.
39. برخورداری از اخلاق نیکو.
40. اگر سلام پایان مجلس را به عهده دارد، در مکان‌هایی که امام‌زادگانِ لازم التعظیم وجود دارند پس از سلام به ائمه معصوم (ع) به آن بزرگواران هم سلام دهد.
من از مفصل این نکته مجملی گفتم
تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل
و صلی الله علی محمد و آله الأطهار
________________________________________
[1] . «امالی» مفید، ص338.
[2] . آیین عزاداری، ص43، به نقل از صحیفه نور، ج10، ص31.
[3]. همان، ص57