عـلـوم قـرآن و قـرآن پـژوهـی; اهمیت، جایگاه و تنگناها

اشاره
جناب حجة الاسلام و المسلمین محمود رجبی چهره ای آشنا، صمیمی و متواضع و از جمله استادان ممتاز و قرآن پژوهان حوزه علمیه و مدیر گروه «علوم قرآن و تفسیر» در «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)» است که از سال 1344 تاکنون در حوزه علمیه قم مشغول به تحصیل، تحقیق و تدریس می باشد. ایشان پس از اتمام سطح حوزه در دروس خارج فقه و اصول، از محضر استادان بزرگواری همچون مرحوم حاج شیخ مرتضی حائری(ره)، مرحوم آیة الله حاج شیخ کاظم تبریزی و آیة الله وحید خراسانی و آیة الله مؤمن قمی بهره مند گردید. در کنار دروس حوزوی، به دلیل احساس نیاز و نبوغ سرشار و با برنامه ای منظم و هدایت شده، به سمت علوم روز کشیده شد و پس از آشنایی با حضرت آیة الله مصباح یزدی ـ دام عزه ـ به اشاره معظمٌ له، دوره هفت ساله «مؤسسه در راه حق» را با موفقیت سپری نمود. با تأسیس «دفتر همکاری حوزه و دانشگاه»، در گروه علوم اجتماعی آن دفتر و نیز در «بنیاد فرهنگی باقرالعلوم(ع)» و سپس در «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)» مسؤولیت گروه «علوم قرآن و تفسیر» را عهده دار شد. به توصیه استاد مصباح ـ دام عزه ـ از سال 1348 به تدریس و از سال 1352 به پژوهش و تدریس در زمینه علوم قرآن و تفسیر روی آورد و از سال 1361 ارتباط نزدیک و مستمری با دانشگاه برقرار کرد و در دانشگاه های تهران، شهید بهشتی، علاّمه طباطبایی و علوم پزشکی به تدریس مشغول گردید. اینک ایشان از جمله اعضای شورای بررسی متون درسی و رئیس کمیته علوم اجتماعی می باشد که به بررسی و نقد علمی و ارزشی متون و منابع درسی دانشگاهی می پردازد.
جناب استاد بیش ترِ عمر با برکت خود را در هدایت، راهنمایی و مشاوره طلاب و دانشجویان جوان سپری نموده و به تدریس اشتغال داشته، اما آثار ماندگار و ارزشمند متعددی نیز از ایشان به زیور طبع مزین گشته است که مواردی از آن عبارت است از:
1. چند درس درباره ایدئولوژی اسلامی با همکاری آقایان محمدی عراقی و اکبر میرسپاه; 2. چند درس پیرامون شناخت قرآن با همکاری محمدی عراقی و اکبر میرسپاه; 3. ترجمه کتاب ریشه های عقب ماندگی و ضعف مسلمین، نوشته سمیع عاطف الزین; 4. درآمدی بر جامعه شناسی اسلامی با همکاری چند تن از استادان حوزه و دانشگاه; 5. تاریخچه جامعه شناسی با همکاری محمدی عراقی و اکبر میرسپاه; 6. مبانی جامعه شناسی با همکاری محمدی عراقی و اکبر میرسپاه; 8. تهیه و تدوین معارف قرآن، قرآن شناسی، اثر استاد علاّمه مصباح یزدی; 9. انسان شناسی; 10. شناخت قرآن.
علاوه بر این، ایشان بر اجرای ده ها طرح پژوهشی و راهنمایی و مشاوره بیش از پانزده رساله در حوزه های علوم اجتماعی و علوم قرآن و تفسیر نظارت داشته که همگی دفاع شده است. آنچه در پی می آید حاصل مصاحبه با ایشان در زمینه معرفی رشته «علوم قرآن و تفسیر» در «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)» و پیشینه آن و نیز نقش قرآن و قرآن پژوهان در جامعه امروز و مباحثی حول این موضوعات است که آن را به قرآن پژوهان اهل معرفت تقدیم می داریم. معرفت

ادامه مطلب...

عوامل ایجاد و سلب آرامش

آن چه پرسش این نوشتار را تشکیل می دهد، این مطلب است که چرا آدمی پس از این همه تلاش و کوشش که به آسایش می رسد آن را به سرعتی باورنکردنی از دست می دهد. چه علل و عوامل درونی و بیرونی سبب می شود که آسایش از آدمی و یا جامعه ای سلب شود؟ در نهایت دیدگاه قرآن درباره علل و عوامل سلب آسایش چیست؟ مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:

اهداف و مقاصد رفتاری انسان
انسان هماره دغدغه خوشبختی و سعادت دارد. تفسیری که از این کلمه از سوی همه فرهیختگان داده شده بیانگر آن است که اگر برای انسان انگیزه های حرکتی متعددی فرض شود که به عنوان اهداف و مقاصد وی مورد نظر است، دو امر سرلوحه این اهداف و مقاصد تلاش بشر است که عبارتند از آرامش و آسایش است. از این روست که مقصد هر تلاشی و کوششی در وهله نخست دست یابی به امنیت های روحی و روانی و جسمی و جانی و مالی و در سطح بالاتر امنیت ملی و جهانی و در افق و کرانه ای دورتر امنیت و آرامش جاودانه در دنیا و آخرت است. در گام دوم انسان می کوشد تا همه ابزارهای آسایش خویش را فراهم آورد و از نظر غذایی و خورد وخوراک و خواب شرایطی را فراهم آورد که بی رنجی یا در کم ترین رنجی همه آن چه نیازهای جسمی او را برآورده می سازد تامین باشد.
بر این اساس است که تمام ذهن و برنامه و تلاش های بشر مصروف فهم و درک و تحقق این دو عنصر حیاتی در زندگی است. محدودیت های دنیوی و عوامل متعدد درونی و بیرونی همواره این دو مقصد آدمی را حتی پس از دست یابی به آن مورد تهدید جدی قرار می دهد. بسیاری از انسان ها پس از دست یابی به آرامش و آسایش ناگهان دچار بحران می شوند و آن چه را عمری برای آن تلاش کرده اند به یک باره از دست می دهند.
مشکل مهم تر و اساسی تر این است که ظرفیت زندگی در دنیا به آدمی فرصت این را نمی دهد تا درباره مفهوم آسایش و آرامش مطلق بیندیشد؛ زیرا مرگ همه آن چه فراهم آورد به یک باره از وی سلب می کند و او را به دیار نیستی می برد. این گونه است که آدمی در حالتی از تضاد تلاش و بیهودگی دست و پا می زند. از سویی خواسته اساسی و اصلی هر حرکت و انگیزه تمام تلاش و کوشش بشر دست یابی به آسایش و آرامش و خوشبختی است که پایدار نیست و در نهایت چیزی که نصیب و بهره آدمی می شود، اموری نسبی است که از ثبات برخوردار نمی باشد و هر دم و آنی ممکن است که به تندباد رخدادها و حوادث طبیعی و غیرطبیعی از وی گرفته شود؟ ازاین روست که اندیشه جهان پایدار دیگر در آدمی تقویت شد و آموزه های وحیانی پیامبران (ع) این معنا را تشدید کرد. این گونه است که آدمی افزون بر طلب خوشبختی در دنیا در اندیشه خوشبختی و سعادت پایدار در جهان دیگر فرو رفت و چاره جویی برای دست یابی به آن را هدف خویش قرار داد.

ادامه مطلب...

معرفت: آیا خود افراد هم مستقیماً می توانند از قرآن استفاده کنند یا نیاز به واسطه ای هست؟
حجة الاسلام رجبی: هر کتابی که برای توده مردم نوشته شده باشد تنها شرط فهم آن، آشنایی با زبان آن کتاب و برخورداری از قدرت درک و دقت است. اما وقتی کتابی محدود به توده مردم نیست و می خواهد همه قشرها را هدایت کند و به فرمایش مرحوم علاّمه طباطبائی، برای یک حقوق دان منبع حقوقی است، برای یک فیلسوف راهنمای بحث های عقلی است و همین طور دانشمندان رشته های دیگر، این کتاب نه تنها یک راهنما، بلکه یک معجزه است; کسی که با تخصص ویژه خود وارد قرآن می شود می بیند که مطالب شگفت انگیزی در آن وجود دارد که حتی دانشمندان و محققان نمی توانند به این حد از معرفت دست یابند و آن را ارائه بدهند. چنین کتابی که می خواهد همه را هدایت کند، دارای درجات است; یک سطح آن در سطح عموم است که اگر کسی زبان عربی را به خوبی بداند و بر ادبیات عرب دقیقاً مسلط باشد، می تواند به سطح اول از فهم قرآن دست یابد. این همان چیزی است که در بعضی روایات آمده است: «فالعباراتُ للعوامِ»;( ) برای توده مردم، فهم قرآن در حد عبارت ظاهری امکان پذیر است. اما قرآن در این حد خلاصه نمی شود; درجات دیگری نیز دارد که با این حد از معلومات دست یافتنی نیست و نیاز به معارف بالاتر و صفای باطن فراتری دارد. از سوی دیگر خود آیات هم چنان که در بعضی از روایات هم آمده، چند قسم است: برخی از آیات را به روشنی نمی توانیم بفهمیم، حتی گاهی مفسران بزرگ هم در فهم بعضی آیات دچار مشکل می شوند. بنابراین، چنین نیست که هر آیه ای را هر کسی بتواند بفهمد. می توان گفت یک تقسیم بندی عرضی داریم و یک تقسیم بندی طولی; یک تقسیم بندی افقی داریم، یک تقسیم بندی عمودی و در هر دو سو، یک مقطع برای کسانی است که با ادبیات عرب آشنا بوده و بخواهند قرآن را بفهمند. اگر کسی از سر لجاج و عناد و غرضورزی و سوء استفاده بخواهد سراغ قرآن بیاید و با آن معارضه کند، بسیاری از حقایق آن را نمی فهمد. این نکات در روایات آمده، در خود آیات هم به آن اشاره شده است. بر این اساس، در حدی از فهم قرآن، که حد توده مردم است. هیچ قید و شرط و شیوه خاصی وجود ندارد; به همین دلیل قرآن تحدی می کند و مشرکان هم سخن قرآن را می فهمند و برمی آشوبند و یا دیگر اقشار توده مردم به حقایق آن پی می برند و تسلیم می شوند. البته این گونه نیست که هر کس هرچه دلش بخواهد بگوید و آن را به قرآن نسبت دهد، باید با عبارات قرآن طبق قواعد زبان عرب و عرف گفتوگو عقلایی سازگار باشد و هر کس ضرورت رعایت این نکات را درک می کند و کسانی که بی حساب حرف می زنند و نسبت هایی می دهد اکثر قریب به اتفاقشان این حقیقت را درک می کنند: «ان الانسان علی نفسه بصیره» هم افراد توده مردم و هم برخی از خواص که گاه برداشت های انحرافی می کنند و گرایش های سیاسی و غیره آنان را به این امور می کشاند خود خوب درک می کنند که عیب کار کجاست; به قول مولانا اگر خود توان پی بردن به عمق آیات را ندارند ولی می دانند که آنچه می گویند اشتباه است:
تو نمی دانی که آن اشتر کجاست لیک دانی کین نشانی ها خطاست
هر کس ادعا می کند که قرآن مطلبی را می گوید، باید بتواند مستند به تعابیر آن، نکات ادبی آن و قواعد محاوره ای عقلا باشد. اگر چنین شد، معنایش آن است که روش و معیار خاصی وجود دارد و فهم قرآن ذوقی و سلیقه ای نیست و در این صورت، قرائت های مختلف ـ که امروزه مطرح است ـ حرف باطلی خواهد بود. قرائت های مختلف به این معنا که هر کسی برداشتی داشته باشد و معلوم نباشد که کدام حق است و کدام باطل یا همه حق است و همه بخشی از حق را دارند و معیاری هم برای تشخیص حق و باطل آن ها در دست نیست، این سخن نادرستی است. این در جایی است که بگوییم برای فهم ظاهر و برداشت از قرآن، هیچ معیاری نداریم، هر کس طبق ذوق و سلیقه اش چیزی می گوید، در صورتی که بحث تفصیلی و مستدل در جای خود در کتاب های اصولی مطرح شده است که استفاده از قرآن در حد اولیه اش هم باید مستند به قواعد و اصول خاص خود باشد. منتهی هر قدر بخواهیم فهم ها عمیق تر باشد، نکات و قواعد عمیق تری می طلبد و تخصص لازم دارد; مانند هر رشته علمی دیگر که نیاز به تخصص دارد. در این فرصت کوتاه نمی توان به دلایل نیاز به تخصص در فهم آیات پرداخت; زیرا خود یک فرصت جداگانه ای می طلبد. ولی اجمالاً چنان که گفته شد باید مقدمات و تخصص لازم در فهم را فراهم ساخت. تسلط به زبان عربی و قواعد ادبیات عرب، رعایت اصول محاوره عقلایی، شناسایی دقیق قراین کلام و بهره گیری از آن ها و معیار قراردادن مطالب معتبر، فراگیری علوم مورد نیاز و شیوه استفاده از منابع تفسیر و نیز شیوه و مراحل تفسیر اموری است که برای فهم دقیق آیات قرآن ضرورت دارد.

ادامه مطلب...

جنون در آموزه های قرآن

بیماری تماس با شیطان آنچه درباره جنون باید بدانیم
اشاره : در جهان امروز افراد بی شماری را می توان یافت که دچار بیماری افسردگی هستند. برخی از اندیشمندان غربی و روان شناسان بر این باورند که در جهان امروز بیش از 75 درصد مردم به نوعی از بیماری افسردگی و به سخن دیگر از دیوانگی رنج می برند. این بدان معناست که بیماری روحی و روانی بیشترین شمار مردمان را دربر می گیرد و انسان بیش از آن که دچار بیماری های جسمی و بدنی باشد از بیماری های روحی و روانی رنج می برد.
به نظر می رسد که برخلاف باورهای روان شناسان، این بیماری ها تنها به حوزه روان مرتبط نباشد و ارتباط تنگاتنگی با حوزه بیماری های روحی داشته باشد. به این معنا که می بایست میان بیماری های روحی و بیماری های روانی تفاوت و تمایزی محسوس قائل شد؛ چنان که میان بیماری های جسمی و روانی این دسته بندی انجام شده است .
بیماری های روانی به آن دسته از بیماری هایی گفته می شود که با روان یعنی نفس مرتبط با جسم مرتبط می باشد و متاثر از عالم فیزیک و طبیعت بشری است و می توان آن را در حوزه نرم افزاری جسم جست وجو کرد. به سخن دیگر روان عبارت است از عالم برزخ میان جسم و روح. در این عالم و نشاه که برخی از خصوصیات روح و برخی از خصوصیات جسم در آن دیده می شود، نشانه هایی از هر دو بعد انسانی را می توان یافت. از این روست که می توان با ابزارهای فیزیکی ولی نرم همانند تعبیر قدرت نرم از آن آگاه شد و به شناخت و آگاهی نسبی آن دست یافت.
به سخن دیگر روان نرم افزاری فیزیکی و جسمی است که در عالم برزخ قرار می گیرد و روان شناسان می توانند آن را با ابزارهای نرمی بررسی و بیماری های آن را معالجه و درمان کند.
اما روح مقامی برتر و از حوزه فرامادی است و چنان که قرآن تعبیر می کند از عالم خلق بیرون در مجموعه عوامل امر داخل می باشد. از این روست که خداوند می فرماید: و یسالونک عن الروح قل الروح من امر ربی؛ از تو درباره روح می پرسند بگو آن از امر پروردگار من است.
بیماری های انسانی از این رو به دو دسته بیماری های روحی و بیماری های روانی دسته بندی می شود. بیماری روحی بیماری هایی است که روح را از سلامت فطری بیرون می برد و وضعیت کلی بشر را از حوزه بشریت و ماهیت بشری بودن خارج می سازد. گاه از آن به پلیدی ذاتی نیز یاد می شود. این دسته از بیماری ها در این مقاله و نوشتار مورد نظر نیست و مجال دیگری را می طلبد.
اما بیماری های روانی را می توان به دو دسته تقسیم کرد؛ زیرا عوامل موثر در آن می تواند عواملی در حوزه بیماری های مرتبط با جسم و فیزیک باشد و یا مرتبط به عقاید و بینش و نگرش. به این معنا که عوامل موثر آن می تواند برخاسته از وضعیت جسمی فرد و متاثر از آن باشد که با درمان های غذایی و دارویی قابل درمان است و یا می تواند برخاسته از بینش و نگرش فردی باشد که در حوزه روان شخص اثر گذاشته و امکان درمان از راه دارو نیست و می بایست تنها با استفاده از درمان های عقیدتی آن را بازسازی کرد.
از این روست که به نظر می رسد که میان افسردگی برخاسته از جسم و یا دیوانگی برخاسته از جنون و جن زدگی تفاوت گذاشت. به این معنا که اسکیزوفرنی و یا شیزوفرنی بیماری های روانی هستند که می تواند برخاسته از عوامل جسمی و یا اعتقادی باشد.

ادامه مطلب...