گرایش‏های دینی ونیازهای تبلیغـی در آلمــان و اروپـــا
سیدعلی حسینی
کشور جمهوری فدرال آلمان با مساحت سیصد و پنجاه و هفت هزار کیلومتر مربع در شمال اروپای مرکزی و در جنوب دریای بالتیک و دریای شمال قرار دارد. از غرب با کشورهای هلند و بلژیک و فرانسه و از جنوب با سوئیس و اتریش و از شرق با چک واسلواکی و لهستان هم‏مرز است. جمعیّت این کشور در سال 1994، هشتاد و یک میلیون نفر و زبان رسمی مردم آن آلمانی است. واحد پول این کشور «مارک آلمان» است که 80/1 آن برابر یک دلار است.
کشور آلمان در صنعت، کشاورزی، بهداشت و دیگر دانش‏های بشری پیشرفت‏های چشمگیری داشته است و مظاهر و نمودهای تمدّن بشری در آن جلوه کرده و به گونه‏ای حیرت آور بالیده است.
علل رشد و پیشرفت
مناسب است، در آغاز این مقاله و قبل از بیان وضعیّت فرهنگی این کشور، اشاره‏ای به وضع اجتماعی و علل پیشرفت و موفقیّت مادی آنان داشته باشیم.
سخت‏کوشی و قانون‏گرایی و انضباط کاری و مسئولیّت‏شناسی و صرفه‏جویی و نیز بهره‏وری از روش‏های نوین در پیشبردِ اقتصاد و صنعت و کشاورزی در سایه تکامل دانش بشری، از عوامل موفقیّت صنعتی و اقتصادی و بهداشتی و... مردم آلمان و اروپا است.
تلاش پی‏گیر و کوشش چشم‏گیر مردان و زنان آن کشور تحسین برانگیز است و برای مسافران کشورهایی که چنین وضعی ندارند، بسی شگفت‏انگیز می‏نماید.
نگارنده خود شاهد بوده است، افرادی هر روز ساعت سه و نیم صبح به سرکار می‏روند و معمولاً تا چهار بعدازظهر و گاه تا نه شب در محلّ کارخود می‏مانند.1 کارهای مربوط به خانه را معمولاً در روز شنبه انجام می‏دهند و اشیای مورد نیاز یک هفته را همان روز می‏خرند و شب‏ها را زود می‏خوابند تا برای کار فردا بانشاط باشند.
کیفیّت کار کمتر از کمیّت آن نیست، چه آنان پیوسته و بی هیچ وقفه‏ای به کار خود ادامه می‏دهند.
دانشجویان رشته‏های مختلف نیز با تلاش پی‏گیر و کوشش چشم‏گیر و سخت‏کوشی به فعالیّت مشغول هستند و نتایج مطالعات و پژوهش‏های آنان تحسین برانگیز است.
فرمان‏برداری از قانون و انضباط اجتماعی و احساس مسئولیت اجتماعی و وجدان‏کاری و پرهیز از اسراف ـ درست هزینه کردن‏ـ در غالب مردم مشاهده می‏شود.
مهم آن است که تلاش و کوشش و قانون‏گرایی و انضباط اجتماعی در زمره عادات مردم قرار گرفته و فرهنگ آنان شده است.
فعالیت‏های فرهنگی سنجیده، دراز مدت، مداوم و برنامه‏ریزی شده را می‏توان از عوامل بنیادین و مهم ایجاد این فرهنگ دانست.
وضعیت فرهنگی و اعتقادی در آلمان
پیروان مسیحیّت در آلمان
بر خلاف تصور گروهی از مردم، آلمانی‏ها سخت پایبند به دین و مذهب هستند. مذهب پروتستان2 را آنان بنیان گذارده‏اند و نزدیک به نیمی از مسیحیان آلمان، پیرو مذهب پروتستانند. دین رسمی آلمان دین مسیحیّت است و هر دو مذهب کاتولیک و پروتستان در آن کشور پیروان فراوانی دارند.
رهبران هر دو مذهب به اجرای مراسم مذهبی خود توجه‏ای خاص دارند و آن را با شکوه به‏جا می‏آورند و مرد و زن و پیر و جوان و حتی معلولان در آیین مذهبی کلیساها شرکت می‏کنند.
در عین حال کلیساهای فراوانی در شهرهای بزرگ و کوچک، متروک و بی‏مشتری است و چهره‏های رنگ پریده و غربت آن‏ها، از بی‏رغبتی مردم به آن‏ها حکایت دارد. به گفته برخی از محققان، موعظه‏های کشیشان ومبلّغان مسیحی به میزان نسبتا گسترده‏ای رنگ باخته و دیگر نمی‏تواند جان‏های تشنه معنویّت و خردهای جویای حقیقت را سیراب کند و در برابر فرهنگ مهاجم و سنّت ستیز و لرزاننده و براندازنده بنیاد خانواده کاری از پیش نمی‏برد.
مسلّح شدن بسیاری از کشیش‏ها به‏ویژه کشیشان کاتولیک به آخرین دستاوردهای دانش بشری، برای استحکام بخشیدن به باورهای مسیحیّت، از روش‏هایی است که مبلّغان مذهبی از آن سود می‏جویند. تکیه بر زخم‏های مزمن اجتماعی و خانوادگی که امروز بسان لکه‏های ننگی بر دامن جامعه غربی خودنمایی کرده و چهره رنگین آن را ننگین می‏نمایاند3، ابزار دیگری برای ترویج باورهای مسیحیّت است.
تبلیغات فراگیر مسیحیان برای جذب پیروان ادیان دیگر
برنامه‏های تبلیغی مسیحیان بسی فراتر از قلمرو همکیشان آنان است، آنان با مهارت در پی آنند تا هر جا مهاجری را ببینند، تور صیادی خود را بگسترانند.
یکی دو نمونه که خود شاهد آن بوده‏ام را برایتان می‏آورم؛
یک روز، زنگ آپارتمان به صدا درآمد، در را باز کردم، با چهره ناآشنای زن و مردی مواجه شدم. پس از احوال‏پرسی، مرد یاد شده جزوه‏ای را به من داد و پرسید به چه زبان‏هایی آشنایی دارید؟ جزوه را گرفتم و با سرعت ورق زدم. آن جزوه مخاطبان خود را به مسیحیّت دعوت کرده و پرسیده بود که آیا نمی‏خواهید به حقیقت راه یابید و به سعادت جاودان رهنمون شوید؟!! محتوای جزوه دعوت به ارتباط با مبلّغان کلیسا بود و به زبان‏های آلمانی و انگلیسی و عربی و... ترجمه و یک‏جا چاپ شده بود. در پاسخ گفتم، آماده‏ام و از مذاکره با کشیشان و خواندن کتاب‏ها و جزوهای شما با آغوش باز استقبال می‏کنم. در طول این چند دقیقه تنها آن مرد با من سخن می‏گفت و زن همراه ایشان که از تبار شرقی‏ها بود، بادقّت بسیار گفت‏وشنود ما را نظاره می‏کرد.
چند روز بعد یکی از شیعیان عرب از من پرسید، آیا می‏دانی مبشّران به خدا و مژده دهان راهیابی به حقیقت چه کسانی‏اند؟!! وی ادامه داد، یک بار به سراغ من آمدند و چون قاطعانه دست رد به سینه آنان زدم باز گشتند.
در مواردی نیز، کلیسا به مسلمانان کمک مالی کرده و پس از مدت‏ها ارتباط، که تنها جنبه کمک رسانی داشته، به آنان پیشنهاد تغییر دین را داده است.
برخی از کشیشان بینش بازتری دارند و تفاهم و گفت‏وگوی ادیان و سامان‏دهی جبهه واحد از مؤمنان و موحدان، در برابر هوا پرستی و زرگرایی و تزویر حاکم بر بازی سیاستمداران را ترجیح می‏دهند و عملاً «کثرت گرایی دینی» - پلورالیزم- را برتر می‏دانند. در یکی از مراکز فرهنگی شیعیان با کشیش جوانی به گفت‏وگو نشستم که بر پایه این مبنا، ارتباط صمیمانه‏ای با مسئول آن مرکز داشت و گاه پشتیبانی‏ها و حمایت‏های ارزنده‏ای می‏کرد.
مبلغان یهودی
لباس‏ها، ریش‏ها و ترکیب ویژه روحانیون یهودی در خیابان‏های شهرهای بزرگ و کوچک هلند و بلژیک و بسیاری از شهرهای آلمان، ناخودآگاه برای تازه واردان جلب نظر می‏کند، یهودیان با دور اندیشی و برنامه‏ریزی و بهره‏وری از امکانات کشورهای اروپایی، به‏ویژه نفوذ در دستگاه‏های تبلیغی و رسانه‏ها و از طریق تأسیس مراکز فرهنگی، به تبلیغاتی گسترده دست زده‏اند.
برپایه پژوهش برخی از فرهیختگان، یهودیان در پی آنند که «برلین» را بزرگترین پایگاه خود در آلمان کنند و به صورت یکی از کانون‏های اصلی خود در اروپا درآورند. آنان از چند سال پیش در این‏باره فعالیت‏های گسترده‏ای را آغاز کرده‏اند و متأسفانه با هیچ عکس‏العملی از سوی مسلمانان مواجه نشده‏اند.
مبلغان و پیروان یهودیت اگر زمینه را فراهم یابند، از نیش و کنایه به اسلام و مسلمانان دریغ نمی‏ورزند. یکی از مسلمانان ساکن هلند می‏گفت:
در یکی از کشورهای غربی، کنفرانسی بود، یک یهودی که در کنار من نشسته بود از نامم، به مذهب و دین من پی‏برد و خطاب به من گفت: دین شما از دین ما گرفته شده!.
مسلمانان آلمان
حضور چشم‏گیر مسلمانان و به‏ویژه زنان با پوشش اسلامی واقعیتی است که برای برخی ناخوشایند و برای گروهی باشکوه و ارزشمند است. در آلمان بیشترین جمعیّت مسلمان، ترکند. اینان پس از جنگ جهانی دوم به آلمان کوچیده‏اند و هر روز بر جمعیّت آنان افزوده شده و اکنون حدود سه و نیم میلیون ترک و کُرد در آلمان وجود دارد، که نزدیک به هفت درصد از آنان شیعه‏اند. ترک‏ها افزون بر شهرهای بزرگ در غالب شهرهای کوچک و شهرک‏ها و بسیاری از روستاها مسجد دارند. اوقاف ترکیه می‏کوشد، برنامه‏های مذهبی آنان را در اختیار گیرد و بر آن نظارت داشته باشد که توفیق چندانی نداشته است؛ به هر حال ترک‏ها تلاش کرده‏اند فرهنگ زبان و اعتقادات خود را در حد گسترده‏ای حفظ کنند.
مسلمانان ایرانی و عرب
در آلمان مسلمانان عرب از کشورهای مختلف اسلامی حضور دارند، دشواری‏های زندگی و فراز و فرود روزگار آنان را بدین سو کشانیده، ایرانیان و افغانیان و دیگر مسلمانان از آسیا و آفریقا نیز حضور دارند. این مسلمانان گرچه از ملیّت‏های مختلف هستند، اما اسلام محوری است که توانسته است همه آنان را به هم نزدیک کند. مسلمانان ملیّت‏های مختلف، وقتی یکدیگر را ملاقات کرده و کنار هم می‏نشینند، احساس خوشایندی به آنان دست می‏دهد، که در برخوردها و رفتار و گفتار آنان آشکار است. هر مسلمان خود را عضوی از پیکره شکوهمند خانواده بزرگ اسلام می‏داند و زمانی که در کنار دیگر اعضا نشسته، احساس غربت و تنهایی رخت بر می‏بندد و دل‏گرمی جای آن را می‏گیرد.
با این حال نباید از نظر دور داشت که میان مسلمانان اروپا، تفرقه و تشتّت بسیار است که بررسی عوامل و ادله آن فرصت دیگری می‏طلبد و این فشرده گنجایش آن را ندارد.
وضعیّت فرهنگی شیعیان
همان‏گونه که اشاره کردیم بر پایه برخی از آمارهای نه چندان دقیق حدود هفت‏درصد از مهاجران کرد و ترک، شیعه هستند. علاوه بر آن هشتاد هزار نفر از شیعیان لبنان و گروهی از ایران و افغانستان و عراق و پاکستان و هندوستان به آلمان کوچ کرده‏اند.
بسیاری از شیعیان، به مسایل مذهبی پای‏بند نیستند و یا تقیّد بسیار اندکی دارند، به‏گونه‏ای که تنها در شب عاشورا و شب قدر در مراسم مذهبی شرکت می‏کنند و به لحاظ ظاهر تفاوتی با آلمانی‏ها ندارند و با کمال تأسف نسل دوم آن‏ها نمی‏توانند به زبان مادری خود به خوبی سخن گویند و دست‏کم، نمی‏توانند به زبان مادری خود بخوانند و بنویسند و بدین‏سان از فرهنگ و دین خود یا ناآگاهند و یا آگاهی اندکی از آن دارند. در طول این سفر ایرانیان و شیعیان از بیم و هراس خود درباره آینده فرزندان‏شان سخن می‏گفتند، که شاهدی بر مشکلات فرهنگی آنان است.
ایرانیانی را دیدم که فرزندان‏شان کاملاً از آن‏ها جدا شده بودند؛ همسران برخی از آنان با بهره‏وری از قوانین آلمان طلاق گرفته و با مرد آلمانی بی‏دین یا مسیحی ازدواج کرده و با تکیه بر حمایت قانون از زنان، سرپرستی فرزندان شوهر سابق خود را نیز بر عهده داشتند.
با این حال هنوز شیعیان زیادی در آلمان هستند که پای‏بندی زیادی به مسایل مذهبی دارند، در بسیاری از شهرها، تجمع‏هایی را ایجاد کرده و حسیّنیه و یا مسجد و محفلی برای خود تشکیل داده‏اند و به مناسبت‏های مختلف گردهم آمده و در پی احیای جنبه‏های معنوی و دینی خود هستند.
در یک نگاه کلّی، در سال‏های اخیر، گرایش مسلمانان به اسلام، روند صعودی داشته، است اما چاره اساسی به طرح و برنامه و مقدمات و تدبیرهای فراتری نیاز دارد که در این مقاله به برخی از آن‏ها اشاره خواهد شد.
ضرورت‏های تبلیغ در اروپا
الف: اهداف تبلیغ
در اجرای هر برنامه‏ای، هدف، در تعیین خط مشی و راه و روش و بایدها و نبایدهای آن تأثیر فراوان دارد. از این رو تبیین اهداف تبلیغ در اروپا، ابهامات تبلیغ را می‏زداید و مبلِّغان را به روش‏ها و خط مشی‏های صحیح و مؤثر رهنمون می‏شود؛ به نظر می‏رسد تبلیغ در آن‏دیار برای اهداف زیر است:
1) حفظ فرهنگ شیعیان و پاسداری از ایمان و روحیه معنویت‏گرایی و دینداری متدیّنان و بالندگی و رشد و گسترش آن به ویژه در میان نسل دوم و سوم مهاجران؛
2) معرفی چهره واقعی اسلام و تشیّع برای همه مسلمانان در اروپا؛
3) ارائه اسلام ناب محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به اهل کتاب و کافران؛
4) تبیین دیدگاه‏های فلسفی و کلامی و... اسلام و تشیّع، در دانشگاه‏ها و دیگر مجامع علمی و پژوهشی.
ب: راه‏کارهای مؤثر تبلیغی
برای وصول به اهداف یاد شده پیشنهادهای زیر مناسب به نظر می‏آید:
الف) تألیف و ترجمه کتاب‏های مختلف به زبان آلمانی برای نسل‏های دوم و سوم مهاجران؛
همان‏گونه که پیش‏تر آوردیم، غالب فرزندان مهاجران زبان مادری خود را نمی‏دانند و بسیاری از آنان، تنها با زبان آلمانی آشنایی دارند. این نوشته‏ها افزون بر این که می‏تواند چهره اسلام را برای همه آلمانی زبانان بنمایاند، می‏تواند برای همه مسلمانان مقیم آلمان که از ملیّت‏های مختلف هستند، سودمند و مؤثر باشد.
لذا وجود مراکزی در حوزه علمیه قم که بیش از پیش، اندیشه‏های شیعه را به زبان‏های مختلف ترجمه کرده و نشر دهند، ضروری است.
ب) ارائه برنامه‏های گوناگون پاسخ به پرسش‏ها و برآوردن نیازهای فکری مؤمنان و همه علاقه‏مندان به پژوهش درباره اسلام به زبان آلمانی و دیگر زبان‏های فراگیر جهانی، زیرا بسیارند کسانی که با تماشای این برنامه‏ها در منازل خویش از آن بهره می‏برند.
ج) آموزش زبان فارسی، از طریق شبکه جام جم و تدوین کتاب و نوار کاست و نوار ویدئو و...
در حال حاضر شبکه بین‏المللی صدا و سیما ـ جام جم‏ـ از محبوبیّت فراوانی در میان ایرانیان مقیم اروپا برخوردار است و هر روز بر تعداد طرفداران آن افزوده می‏شود.
د) حضور در کنفرانس‏های اسلام‏شناسی و اعزام استادان شایسته به دانشکده‏های ادیان و اسلام‏شناسی و ارسال کتاب‏هایی که چهره واقعی تشیع را بنمایاند و منبعی برای اسلام شناسان غربی قرار گیرد.
ه••) تأسیس «جامعه شیعیان» به منظور سامان دادن به وضع فرهنگی شیعیان در سرتاسر آلمان.
شیعیانی که از کشورهای مختلف، بدان‏جا کوچیده‏اند، می‏توانند عضو این نهاد باشند و این نهاد قانونی می‏تواند از حقوق آن‏هابه عنوان، یک گروه با عزت، دفاع کند و چهره جذاب تشیّع را بنمایاند.
ویژگی این عنوان آن است که شیعیان کشورهای مختلف مانند ایرانی‏ها و ترک‏ها و عرب‏ها و پاکستانی‏ها و هندی‏ها و شیعیان آلمانی تبار به این نام حساسیتی ندارند و این مجموعه می‏تواند آنان را بر محور باورها و احکام و اخلاق شیعه گردآورد و به تدریج زمینه همدلی و وحدت افزون‏تر آنان را فراهم کرده و به‏آنان قوت و عزّت بخشد و ریشه‏های تفرقه و تشتّت و گاه عداوت را بخشکاند و نشاط و طراوت را برایشان به ارمغان آورد و زبونی و سستی و گاه خواری را از آنان بزداید.
چنین تشکّلی در صورتی موفّق می‏شود که بانیان آن شرح صدر داشته باشند و با رعایت «مصلحت بنیادین» و دوراندیشی، شیعیان را با سلیقه‏ها و گرایش‏های گونه‏گون اجتماعی و فرهنگی در بر گیرد و اندیشه‏های ناب تشیّع را فرا روی آنان نهد، که صد البتّه در دراز مدّت در تصحیح و سالم سازی گرایش‏ها و سلیقه‏های کژ، اثری مبارک خواهد داشت.
ج: تأثیر فعالیّت‏های فرهنگی در آلمان بر اروپا
فعالیت فرهنگی جامعه شیعیان آلمان می‏تواند ـ به دلیل سهولت ارتباط و رفت و آمد- بر کشورهای همجوار، از قبیل هلند و بلژیک و اتریش و دانمارک مؤثر باشد و با مراکز فرهنگی و مساجد و حسینیه‏ها و تجمع‏های شیعیان در کشورهای اروپایی ارتباطی تنگاتنگ داشته باشد.
مسلمانان اروپا به آسانی می‏توانند در مجالس کشورهای همجوار شرکت کنند، -به عنوان نمونه در شب عاشورا گروهی از مسلمانان هلندی را مشاهده کردم که برای شرکت در مراسم عزاداری امام حسین علیه‏السلام به آلمان آمده بودند- ارتباط مسلمانان در کشورهای اروپایی، بسیار آسان بوده و هیچ محدودیتی ندارد. به جز کشور انگلستان که به صورت جزیره‏ای جدا از مجموع کشورهای اروپایی است و رفت وآمد برای ساکنان دیگر کشورهای اروپایی مشکلاتی را در پی دارد، از این رو لندن برای تأسیس مؤسسه‏های فرهنگی بزرگ که تبلیغ در تمامی اروپا را هدف قرار داده‏اند، مناسب نیست، زیرا رفت و آمد با ماشین و قطار از آن کشور به سایر کشورهای اروپایی موانع و مشکلاتی را به همراه دارد و از سرعت و ابتکار برنامه‏های فرهنگی می‏کاهد.
با این حال در لندن سه‏هزار مرکز فرهنگی اسلامی ثبت شده است4 و شیعیان، مراکز فرهنگی نسبتا بزرگی دارند و اعتبارات قابل توجه‏ای را هزینه کرده‏اند. اگر مراکزی با این وسعت در برخی کشورهای اروپایی همجوار بود، تأثیر بیشتری در تبلیغ اسلام داشت.
اکنون در بسیاری از کشورهای اروپایی، جای روحانیان فاضل و با تقوا خالی و کمبود مؤسسه‏های فرهنگی فعّال آشکار است و شیعیان آن کشورها مشتاق حضور روحانیان فاضل و دلسوز هستند.
د: شرایط مبلّغان
پاره‏ای از شرایط که می‏تواند در توفیق مبلغان در اروپا تأثیر کاملی داشته باشد، به قرار زیر است:
1) در اروپا روحانیانی در عرصه تبلیغ، به توفیقاتی بزرگ دست یافته‏اند که برای تبلیغ و گسترانیدن فرهنگ اسلامی، رهسپار آن دیار شده‏اند و امور دیگر برای آنان بی‏اهمیّت بوده است.
تجربه نشان می‏دهد، آن دسته از روحانیان که با ایثار و فداکاری و اخلاص در معرفی چهره تابناک اسلام کوشیده‏اند و در پی رسیدن به مال و منال نبوده‏اند، نه تنها در پاسداری و احیا و بالندگی اندیشه و معنویت مسلمانان، تأثیرات شگرفی داشته‏اند، بلکه توانسته‏اند، ده‏ها مسیحی را مسلمان کنند و نور قرآن و محبّت اهل بیت علیهم‏السلام را در جان‏هایشان بنشانند.
در طول مدّت اقامت با طلبه‏هایی دیدار کردم که به لحاظ علمی بضاعت چندانی نداشتند، امّا وجودشان لبریز از سوز و اخلاص و فداکاری بود و توانسته بودند در تقویت ایمان مسلمانان و هدایت اهل کتاب به توفیقات چشمگیری دست یابند. آنانی که چنین نبودند و به سمت تجارت و کارهای مشابه جذب شده بودند، نه تنها توفیقی نداشتند، بلکه آثار زیان‏باری نیز داشتند.
2) مبلِّغ باید با امور معنوی، روش‏ها و شیوه‏های معنوی و عرفان و اخلاق آشنایی داشته باشد. بسیاری در اروپا تشنه معنویت‏اند و دریافته‏اند که روش زندگی آنان بالاترین نیازهای آدمی را بر نمی‏آورد و فرجام این شیوه زندگی، ره‏به‏جایی نمی‏برد، از این رو به ادیان و مذاهب معنویت‏گرا گرایش یافته‏اند.
مبلّغان باید از قرآن و تفسیر آن نیز آگاه باشند و بتوانند از زلال گوارای آن، به تناسب نیازهای متغیّر آن دیار بهره برند، به ویژه آیات و روایات مربوط به اخلاق، آداب معاشرت و... که دستمایه‏ای عظیم است و می‏تواند در عرصه‏ها و صحنه‏های گونه‏گون مبلغّان را یاری رساند.
3) آشنایی با فرقه‏ها و مذاهب مختلف اسلامی، از دیگر موضوعاتی است که مبلّغان باید از آن آگاه باشند و با فقه اهل سنّت نیز آشنا باشند.
فراوان اتفاق می‏افتد که اهل سنّت، مسایل فقهی خود را از عالمان شیعه می‏پرسند، و مبلغ با پیروان فِرَق مختلف مواجه می‏شود.
4) از دیگر موضوعاتی که آشنایی با آن‏ها برای مبلّغان سودمند است و در بسیاری از موارد می‏تواند تبلیغات آن‏ها را به ثمر رساند، آگاهی از مسایلی است که مردم اروپا به آن‏ها حساسیّت دارند.
یکی از مهم‏ترین عناوین دراین‏باره، طبیعت و محیط زیست است که در زمره مسایل حسّاس و از معضلات بزرگ روزگار به حساب می‏آید.
تبیین دیدگاه اسلام و آیات و روایاتی که مربوط به طبیعت و محیط زیست است علاوه بر آن که پاسخی به یک مسأله اساسی و مبتلا به است، می‏تواند در جذب بسیاری از مردم مؤثر باشد.
در محافل و مجالس و گفت و شنودهای مختلف که این گونه مسایل رامطرح می‏کردم بسیار جذّاب و توجه برانگیز می‏نمود. به عنوان نمونه وقتی نشریه‏ای را که درباره «آب» است به یکی از مسئولان کتابخانه «برلین»، هدیه و قدری توضیح دادم، بسیار استقبال کرد و یک دوره از فهرست کتاب‏های عربی و فارسی کتابخانه برلین را که یازده جلد رحلی است به همراه میکروفیلم هشت نسخه خطی در اختیارم نهاد5. هم‏چنین یکی از مسئولان سفارت‏خانه ایران در بلژیک می‏گفت:
از ایران چند کتاب درباره طبیعت که برای کودکان فراهم آمده بود به آن‏جا بردم و به برخی از کانون‏های فرهنگی ارائه دادم، به قدری از آن‏ها استقبال کردند که تا این تاریخ هشت بار به چاپ رسیده است.
5) به دلایل مختلف مبلّغانی توفیق بیشتری می‏یابند که در محل تبلیغ‏شان زندگی می‏کنند. در عین حال باید ارتباط آن‏ها با حوزه علمیه قم استوار و پابرجا بوده و همواره از آخرین دستاوردهای حوزه بهره‏مند باشند.
هم‏چنین باید در مواجهه با مسایل جدید فکری و دینی و پاسخ‏گویی به مشکلات علمی، مرجع آنان پژوهش‏های حوزویان باشد.
این ارتباط تنگاتنگ می‏تواند برای حوزویان و مبلّغان جدید اعزامی از حوزه نیز سودمند باشد.
بریدگی یا ارتباط کم‏رنگ با حوزه علمیه آفتی است بزرگ، که به‏تدریج مبلّغان را به سستی می‏کشاند و از نیرو و توان و ابتکار آنان می‏کاهد و گاه مشکلات و مصیبت‏هایی مهم‏تر پدید می‏آورد که این فشرده گنجایش آن را ندارد.
والسلام
________________________________________
1. در طول مدت کار، زمان استراحت کمتر از یک ساعت است.
2. پروتستانprotest به معنای اعتراض و شکایت است. نهضت پروتستان را در قرن شانزدهم میلادی مارتین لوتر بنیان نهاد. پروتستان‏ها ریاست پاپ را بر جهان مسیحیّت نمی‏پذیرند. ر.ک درآمدی بر تاریخ و کلام مسیحیّت، محمدرضا زیبایی‏نژاد و نیز (راهنمای الهیات پروتستان، ویلیام هوردرن ترجمه طاطه‏وس میکائلیان).
3. به عنوان نمونه می‏توان از برنامه‏های تلویزیونی که یک کشیش پروتستان به‏نام fliege اجرا می‏کند و مسایل و مشکلات روز خانوادگی آلمانی‏ها رابیان می‏کند، نام برد.
4. ر. ک نگین آلستر، یعقوبعلی برجی، ص 60 .
5. مناسب می‏نماید، اشاره کنم فتوکپی یازده رساله از رساله‏های جابربن حیان را نیز به دست آوردم که آن‏ها با مقدمه E.J.Holmyardاستاد دانشگاه کلیفتن بریسقل در ماه آگوست 1928 م به چاپ رسیده است. بر پایه مقدمه محقق در سال 1891م در بمبئی به چاپ رسیده است؛ این کتاب‏ها عبارتند از: کتاب‏البیان، کتاب‏الحجر، کتاب‏النور، رسالة‏الایضاح، کتاب‏الاسطقس الاوّل، کتاب‏الاسطقس الثانی، تفسیر کتاب‏الاسطقس، کتاب‏التجرید، کتاب‏الرحمة، کتاب‏الملک .

گرایش‏های دینی ونیازهای تبلیغـی در آلمــان و اروپـــا
سیدعلی حسینی
کشور جمهوری فدرال آلمان با مساحت سیصد و پنجاه و هفت هزار کیلومتر مربع در شمال اروپای مرکزی و در جنوب دریای بالتیک و دریای شمال قرار دارد. از غرب با کشورهای هلند و بلژیک و فرانسه و از جنوب با سوئیس و اتریش و از شرق با چک واسلواکی و لهستان هم‏مرز است. جمعیّت این کشور در سال 1994، هشتاد و یک میلیون نفر و زبان رسمی مردم آن آلمانی است. واحد پول این کشور «مارک آلمان» است که 80/1 آن برابر یک دلار است.
کشور آلمان در صنعت، کشاورزی، بهداشت و دیگر دانش‏های بشری پیشرفت‏های چشمگیری داشته است و مظاهر و نمودهای تمدّن بشری در آن جلوه کرده و به گونه‏ای حیرت آور بالیده است.
علل رشد و پیشرفت
مناسب است، در آغاز این مقاله و قبل از بیان وضعیّت فرهنگی این کشور، اشاره‏ای به وضع اجتماعی و علل پیشرفت و موفقیّت مادی آنان داشته باشیم.
سخت‏کوشی و قانون‏گرایی و انضباط کاری و مسئولیّت‏شناسی و صرفه‏جویی و نیز بهره‏وری از روش‏های نوین در پیشبردِ اقتصاد و صنعت و کشاورزی در سایه تکامل دانش بشری، از عوامل موفقیّت صنعتی و اقتصادی و بهداشتی و... مردم آلمان و اروپا است.
تلاش پی‏گیر و کوشش چشم‏گیر مردان و زنان آن کشور تحسین برانگیز است و برای مسافران کشورهایی که چنین وضعی ندارند، بسی شگفت‏انگیز می‏نماید.
نگارنده خود شاهد بوده است، افرادی هر روز ساعت سه و نیم صبح به سرکار می‏روند و معمولاً تا چهار بعدازظهر و گاه تا نه شب در محلّ کارخود می‏مانند.1 کارهای مربوط به خانه را معمولاً در روز شنبه انجام می‏دهند و اشیای مورد نیاز یک هفته را همان روز می‏خرند و شب‏ها را زود می‏خوابند تا برای کار فردا بانشاط باشند.
کیفیّت کار کمتر از کمیّت آن نیست، چه آنان پیوسته و بی هیچ وقفه‏ای به کار خود ادامه می‏دهند.
دانشجویان رشته‏های مختلف نیز با تلاش پی‏گیر و کوشش چشم‏گیر و سخت‏کوشی به فعالیّت مشغول هستند و نتایج مطالعات و پژوهش‏های آنان تحسین برانگیز است.
فرمان‏برداری از قانون و انضباط اجتماعی و احساس مسئولیت اجتماعی و وجدان‏کاری و پرهیز از اسراف ـ درست هزینه کردن‏ـ در غالب مردم مشاهده می‏شود.
مهم آن است که تلاش و کوشش و قانون‏گرایی و انضباط اجتماعی در زمره عادات مردم قرار گرفته و فرهنگ آنان شده است.
فعالیت‏های فرهنگی سنجیده، دراز مدت، مداوم و برنامه‏ریزی شده را می‏توان از عوامل بنیادین و مهم ایجاد این فرهنگ دانست.
وضعیت فرهنگی و اعتقادی در آلمان
پیروان مسیحیّت در آلمان
بر خلاف تصور گروهی از مردم، آلمانی‏ها سخت پایبند به دین و مذهب هستند. مذهب پروتستان2 را آنان بنیان گذارده‏اند و نزدیک به نیمی از مسیحیان آلمان، پیرو مذهب پروتستانند. دین رسمی آلمان دین مسیحیّت است و هر دو مذهب کاتولیک و پروتستان در آن کشور پیروان فراوانی دارند.
رهبران هر دو مذهب به اجرای مراسم مذهبی خود توجه‏ای خاص دارند و آن را با شکوه به‏جا می‏آورند و مرد و زن و پیر و جوان و حتی معلولان در آیین مذهبی کلیساها شرکت می‏کنند.
در عین حال کلیساهای فراوانی در شهرهای بزرگ و کوچک، متروک و بی‏مشتری است و چهره‏های رنگ پریده و غربت آن‏ها، از بی‏رغبتی مردم به آن‏ها حکایت دارد. به گفته برخی از محققان، موعظه‏های کشیشان ومبلّغان مسیحی به میزان نسبتا گسترده‏ای رنگ باخته و دیگر نمی‏تواند جان‏های تشنه معنویّت و خردهای جویای حقیقت را سیراب کند و در برابر فرهنگ مهاجم و سنّت ستیز و لرزاننده و براندازنده بنیاد خانواده کاری از پیش نمی‏برد.
مسلّح شدن بسیاری از کشیش‏ها به‏ویژه کشیشان کاتولیک به آخرین دستاوردهای دانش بشری، برای استحکام بخشیدن به باورهای مسیحیّت، از روش‏هایی است که مبلّغان مذهبی از آن سود می‏جویند. تکیه بر زخم‏های مزمن اجتماعی و خانوادگی که امروز بسان لکه‏های ننگی بر دامن جامعه غربی خودنمایی کرده و چهره رنگین آن را ننگین می‏نمایاند3، ابزار دیگری برای ترویج باورهای مسیحیّت است.
تبلیغات فراگیر مسیحیان برای جذب پیروان ادیان دیگر
برنامه‏های تبلیغی مسیحیان بسی فراتر از قلمرو همکیشان آنان است، آنان با مهارت در پی آنند تا هر جا مهاجری را ببینند، تور صیادی خود را بگسترانند.
یکی دو نمونه که خود شاهد آن بوده‏ام را برایتان می‏آورم؛
یک روز، زنگ آپارتمان به صدا درآمد، در را باز کردم، با چهره ناآشنای زن و مردی مواجه شدم. پس از احوال‏پرسی، مرد یاد شده جزوه‏ای را به من داد و پرسید به چه زبان‏هایی آشنایی دارید؟ جزوه را گرفتم و با سرعت ورق زدم. آن جزوه مخاطبان خود را به مسیحیّت دعوت کرده و پرسیده بود که آیا نمی‏خواهید به حقیقت راه یابید و به سعادت جاودان رهنمون شوید؟!! محتوای جزوه دعوت به ارتباط با مبلّغان کلیسا بود و به زبان‏های آلمانی و انگلیسی و عربی و... ترجمه و یک‏جا چاپ شده بود. در پاسخ گفتم، آماده‏ام و از مذاکره با کشیشان و خواندن کتاب‏ها و جزوهای شما با آغوش باز استقبال می‏کنم. در طول این چند دقیقه تنها آن مرد با من سخن می‏گفت و زن همراه ایشان که از تبار شرقی‏ها بود، بادقّت بسیار گفت‏وشنود ما را نظاره می‏کرد.
چند روز بعد یکی از شیعیان عرب از من پرسید، آیا می‏دانی مبشّران به خدا و مژده دهان راهیابی به حقیقت چه کسانی‏اند؟!! وی ادامه داد، یک بار به سراغ من آمدند و چون قاطعانه دست رد به سینه آنان زدم باز گشتند.
در مواردی نیز، کلیسا به مسلمانان کمک مالی کرده و پس از مدت‏ها ارتباط، که تنها جنبه کمک رسانی داشته، به آنان پیشنهاد تغییر دین را داده است.
برخی از کشیشان بینش بازتری دارند و تفاهم و گفت‏وگوی ادیان و سامان‏دهی جبهه واحد از مؤمنان و موحدان، در برابر هوا پرستی و زرگرایی و تزویر حاکم بر بازی سیاستمداران را ترجیح می‏دهند و عملاً «کثرت گرایی دینی» - پلورالیزم- را برتر می‏دانند. در یکی از مراکز فرهنگی شیعیان با کشیش جوانی به گفت‏وگو نشستم که بر پایه این مبنا، ارتباط صمیمانه‏ای با مسئول آن مرکز داشت و گاه پشتیبانی‏ها و حمایت‏های ارزنده‏ای می‏کرد.
مبلغان یهودی
لباس‏ها، ریش‏ها و ترکیب ویژه روحانیون یهودی در خیابان‏های شهرهای بزرگ و کوچک هلند و بلژیک و بسیاری از شهرهای آلمان، ناخودآگاه برای تازه واردان جلب نظر می‏کند، یهودیان با دور اندیشی و برنامه‏ریزی و بهره‏وری از امکانات کشورهای اروپایی، به‏ویژه نفوذ در دستگاه‏های تبلیغی و رسانه‏ها و از طریق تأسیس مراکز فرهنگی، به تبلیغاتی گسترده دست زده‏اند.
برپایه پژوهش برخی از فرهیختگان، یهودیان در پی آنند که «برلین» را بزرگترین پایگاه خود در آلمان کنند و به صورت یکی از کانون‏های اصلی خود در اروپا درآورند. آنان از چند سال پیش در این‏باره فعالیت‏های گسترده‏ای را آغاز کرده‏اند و متأسفانه با هیچ عکس‏العملی از سوی مسلمانان مواجه نشده‏اند.
مبلغان و پیروان یهودیت اگر زمینه را فراهم یابند، از نیش و کنایه به اسلام و مسلمانان دریغ نمی‏ورزند. یکی از مسلمانان ساکن هلند می‏گفت:
در یکی از کشورهای غربی، کنفرانسی بود، یک یهودی که در کنار من نشسته بود از نامم، به مذهب و دین من پی‏برد و خطاب به من گفت: دین شما از دین ما گرفته شده!.
مسلمانان آلمان
حضور چشم‏گیر مسلمانان و به‏ویژه زنان با پوشش اسلامی واقعیتی است که برای برخی ناخوشایند و برای گروهی باشکوه و ارزشمند است. در آلمان بیشترین جمعیّت مسلمان، ترکند. اینان پس از جنگ جهانی دوم به آلمان کوچیده‏اند و هر روز بر جمعیّت آنان افزوده شده و اکنون حدود سه و نیم میلیون ترک و کُرد در آلمان وجود دارد، که نزدیک به هفت درصد از آنان شیعه‏اند. ترک‏ها افزون بر شهرهای بزرگ در غالب شهرهای کوچک و شهرک‏ها و بسیاری از روستاها مسجد دارند. اوقاف ترکیه می‏کوشد، برنامه‏های مذهبی آنان را در اختیار گیرد و بر آن نظارت داشته باشد که توفیق چندانی نداشته است؛ به هر حال ترک‏ها تلاش کرده‏اند فرهنگ زبان و اعتقادات خود را در حد گسترده‏ای حفظ کنند.
مسلمانان ایرانی و عرب
در آلمان مسلمانان عرب از کشورهای مختلف اسلامی حضور دارند، دشواری‏های زندگی و فراز و فرود روزگار آنان را بدین سو کشانیده، ایرانیان و افغانیان و دیگر مسلمانان از آسیا و آفریقا نیز حضور دارند. این مسلمانان گرچه از ملیّت‏های مختلف هستند، اما اسلام محوری است که توانسته است همه آنان را به هم نزدیک کند. مسلمانان ملیّت‏های مختلف، وقتی یکدیگر را ملاقات کرده و کنار هم می‏نشینند، احساس خوشایندی به آنان دست می‏دهد، که در برخوردها و رفتار و گفتار آنان آشکار است. هر مسلمان خود را عضوی از پیکره شکوهمند خانواده بزرگ اسلام می‏داند و زمانی که در کنار دیگر اعضا نشسته، احساس غربت و تنهایی رخت بر می‏بندد و دل‏گرمی جای آن را می‏گیرد.
با این حال نباید از نظر دور داشت که میان مسلمانان اروپا، تفرقه و تشتّت بسیار است که بررسی عوامل و ادله آن فرصت دیگری می‏طلبد و این فشرده گنجایش آن را ندارد.
وضعیّت فرهنگی شیعیان
همان‏گونه که اشاره کردیم بر پایه برخی از آمارهای نه چندان دقیق حدود هفت‏درصد از مهاجران کرد و ترک، شیعه هستند. علاوه بر آن هشتاد هزار نفر از شیعیان لبنان و گروهی از ایران و افغانستان و عراق و پاکستان و هندوستان به آلمان کوچ کرده‏اند.
بسیاری از شیعیان، به مسایل مذهبی پای‏بند نیستند و یا تقیّد بسیار اندکی دارند، به‏گونه‏ای که تنها در شب عاشورا و شب قدر در مراسم مذهبی شرکت می‏کنند و به لحاظ ظاهر تفاوتی با آلمانی‏ها ندارند و با کمال تأسف نسل دوم آن‏ها نمی‏توانند به زبان مادری خود به خوبی سخن گویند و دست‏کم، نمی‏توانند به زبان مادری خود بخوانند و بنویسند و بدین‏سان از فرهنگ و دین خود یا ناآگاهند و یا آگاهی اندکی از آن دارند. در طول این سفر ایرانیان و شیعیان از بیم و هراس خود درباره آینده فرزندان‏شان سخن می‏گفتند، که شاهدی بر مشکلات فرهنگی آنان است.
ایرانیانی را دیدم که فرزندان‏شان کاملاً از آن‏ها جدا شده بودند؛ همسران برخی از آنان با بهره‏وری از قوانین آلمان طلاق گرفته و با مرد آلمانی بی‏دین یا مسیحی ازدواج کرده و با تکیه بر حمایت قانون از زنان، سرپرستی فرزندان شوهر سابق خود را نیز بر عهده داشتند.
با این حال هنوز شیعیان زیادی در آلمان هستند که پای‏بندی زیادی به مسایل مذهبی دارند، در بسیاری از شهرها، تجمع‏هایی را ایجاد کرده و حسیّنیه و یا مسجد و محفلی برای خود تشکیل داده‏اند و به مناسبت‏های مختلف گردهم آمده و در پی احیای جنبه‏های معنوی و دینی خود هستند.
در یک نگاه کلّی، در سال‏های اخیر، گرایش مسلمانان به اسلام، روند صعودی داشته، است اما چاره اساسی به طرح و برنامه و مقدمات و تدبیرهای فراتری نیاز دارد که در این مقاله به برخی از آن‏ها اشاره خواهد شد.
ضرورت‏های تبلیغ در اروپا
الف: اهداف تبلیغ
در اجرای هر برنامه‏ای، هدف، در تعیین خط مشی و راه و روش و بایدها و نبایدهای آن تأثیر فراوان دارد. از این رو تبیین اهداف تبلیغ در اروپا، ابهامات تبلیغ را می‏زداید و مبلِّغان را به روش‏ها و خط مشی‏های صحیح و مؤثر رهنمون می‏شود؛ به نظر می‏رسد تبلیغ در آن‏دیار برای اهداف زیر است:
1) حفظ فرهنگ شیعیان و پاسداری از ایمان و روحیه معنویت‏گرایی و دینداری متدیّنان و بالندگی و رشد و گسترش آن به ویژه در میان نسل دوم و سوم مهاجران؛
2) معرفی چهره واقعی اسلام و تشیّع برای همه مسلمانان در اروپا؛
3) ارائه اسلام ناب محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به اهل کتاب و کافران؛
4) تبیین دیدگاه‏های فلسفی و کلامی و... اسلام و تشیّع، در دانشگاه‏ها و دیگر مجامع علمی و پژوهشی.
ب: راه‏کارهای مؤثر تبلیغی
برای وصول به اهداف یاد شده پیشنهادهای زیر مناسب به نظر می‏آید:
الف) تألیف و ترجمه کتاب‏های مختلف به زبان آلمانی برای نسل‏های دوم و سوم مهاجران؛
همان‏گونه که پیش‏تر آوردیم، غالب فرزندان مهاجران زبان مادری خود را نمی‏دانند و بسیاری از آنان، تنها با زبان آلمانی آشنایی دارند. این نوشته‏ها افزون بر این که می‏تواند چهره اسلام را برای همه آلمانی زبانان بنمایاند، می‏تواند برای همه مسلمانان مقیم آلمان که از ملیّت‏های مختلف هستند، سودمند و مؤثر باشد.
لذا وجود مراکزی در حوزه علمیه قم که بیش از پیش، اندیشه‏های شیعه را به زبان‏های مختلف ترجمه کرده و نشر دهند، ضروری است.
ب) ارائه برنامه‏های گوناگون پاسخ به پرسش‏ها و برآوردن نیازهای فکری مؤمنان و همه علاقه‏مندان به پژوهش درباره اسلام به زبان آلمانی و دیگر زبان‏های فراگیر جهانی، زیرا بسیارند کسانی که با تماشای این برنامه‏ها در منازل خویش از آن بهره می‏برند.
ج) آموزش زبان فارسی، از طریق شبکه جام جم و تدوین کتاب و نوار کاست و نوار ویدئو و...
در حال حاضر شبکه بین‏المللی صدا و سیما ـ جام جم‏ـ از محبوبیّت فراوانی در میان ایرانیان مقیم اروپا برخوردار است و هر روز بر تعداد طرفداران آن افزوده می‏شود.
د) حضور در کنفرانس‏های اسلام‏شناسی و اعزام استادان شایسته به دانشکده‏های ادیان و اسلام‏شناسی و ارسال کتاب‏هایی که چهره واقعی تشیع را بنمایاند و منبعی برای اسلام شناسان غربی قرار گیرد.
ه••) تأسیس «جامعه شیعیان» به منظور سامان دادن به وضع فرهنگی شیعیان در سرتاسر آلمان.
شیعیانی که از کشورهای مختلف، بدان‏جا کوچیده‏اند، می‏توانند عضو این نهاد باشند و این نهاد قانونی می‏تواند از حقوق آن‏هابه عنوان، یک گروه با عزت، دفاع کند و چهره جذاب تشیّع را بنمایاند.
ویژگی این عنوان آن است که شیعیان کشورهای مختلف مانند ایرانی‏ها و ترک‏ها و عرب‏ها و پاکستانی‏ها و هندی‏ها و شیعیان آلمانی تبار به این نام حساسیتی ندارند و این مجموعه می‏تواند آنان را بر محور باورها و احکام و اخلاق شیعه گردآورد و به تدریج زمینه همدلی و وحدت افزون‏تر آنان را فراهم کرده و به‏آنان قوت و عزّت بخشد و ریشه‏های تفرقه و تشتّت و گاه عداوت را بخشکاند و نشاط و طراوت را برایشان به ارمغان آورد و زبونی و سستی و گاه خواری را از آنان بزداید.
چنین تشکّلی در صورتی موفّق می‏شود که بانیان آن شرح صدر داشته باشند و با رعایت «مصلحت بنیادین» و دوراندیشی، شیعیان را با سلیقه‏ها و گرایش‏های گونه‏گون اجتماعی و فرهنگی در بر گیرد و اندیشه‏های ناب تشیّع را فرا روی آنان نهد، که صد البتّه در دراز مدّت در تصحیح و سالم سازی گرایش‏ها و سلیقه‏های کژ، اثری مبارک خواهد داشت.
ج: تأثیر فعالیّت‏های فرهنگی در آلمان بر اروپا
فعالیت فرهنگی جامعه شیعیان آلمان می‏تواند ـ به دلیل سهولت ارتباط و رفت و آمد- بر کشورهای همجوار، از قبیل هلند و بلژیک و اتریش و دانمارک مؤثر باشد و با مراکز فرهنگی و مساجد و حسینیه‏ها و تجمع‏های شیعیان در کشورهای اروپایی ارتباطی تنگاتنگ داشته باشد.
مسلمانان اروپا به آسانی می‏توانند در مجالس کشورهای همجوار شرکت کنند، -به عنوان نمونه در شب عاشورا گروهی از مسلمانان هلندی را مشاهده کردم که برای شرکت در مراسم عزاداری امام حسین علیه‏السلام به آلمان آمده بودند- ارتباط مسلمانان در کشورهای اروپایی، بسیار آسان بوده و هیچ محدودیتی ندارد. به جز کشور انگلستان که به صورت جزیره‏ای جدا از مجموع کشورهای اروپایی است و رفت وآمد برای ساکنان دیگر کشورهای اروپایی مشکلاتی را در پی دارد، از این رو لندن برای تأسیس مؤسسه‏های فرهنگی بزرگ که تبلیغ در تمامی اروپا را هدف قرار داده‏اند، مناسب نیست، زیرا رفت و آمد با ماشین و قطار از آن کشور به سایر کشورهای اروپایی موانع و مشکلاتی را به همراه دارد و از سرعت و ابتکار برنامه‏های فرهنگی می‏کاهد.
با این حال در لندن سه‏هزار مرکز فرهنگی اسلامی ثبت شده است4 و شیعیان، مراکز فرهنگی نسبتا بزرگی دارند و اعتبارات قابل توجه‏ای را هزینه کرده‏اند. اگر مراکزی با این وسعت در برخی کشورهای اروپایی همجوار بود، تأثیر بیشتری در تبلیغ اسلام داشت.
اکنون در بسیاری از کشورهای اروپایی، جای روحانیان فاضل و با تقوا خالی و کمبود مؤسسه‏های فرهنگی فعّال آشکار است و شیعیان آن کشورها مشتاق حضور روحانیان فاضل و دلسوز هستند.
د: شرایط مبلّغان
پاره‏ای از شرایط که می‏تواند در توفیق مبلغان در اروپا تأثیر کاملی داشته باشد، به قرار زیر است:
1) در اروپا روحانیانی در عرصه تبلیغ، به توفیقاتی بزرگ دست یافته‏اند که برای تبلیغ و گسترانیدن فرهنگ اسلامی، رهسپار آن دیار شده‏اند و امور دیگر برای آنان بی‏اهمیّت بوده است.
تجربه نشان می‏دهد، آن دسته از روحانیان که با ایثار و فداکاری و اخلاص در معرفی چهره تابناک اسلام کوشیده‏اند و در پی رسیدن به مال و منال نبوده‏اند، نه تنها در پاسداری و احیا و بالندگی اندیشه و معنویت مسلمانان، تأثیرات شگرفی داشته‏اند، بلکه توانسته‏اند، ده‏ها مسیحی را مسلمان کنند و نور قرآن و محبّت اهل بیت علیهم‏السلام را در جان‏هایشان بنشانند.
در طول مدّت اقامت با طلبه‏هایی دیدار کردم که به لحاظ علمی بضاعت چندانی نداشتند، امّا وجودشان لبریز از سوز و اخلاص و فداکاری بود و توانسته بودند در تقویت ایمان مسلمانان و هدایت اهل کتاب به توفیقات چشمگیری دست یابند. آنانی که چنین نبودند و به سمت تجارت و کارهای مشابه جذب شده بودند، نه تنها توفیقی نداشتند، بلکه آثار زیان‏باری نیز داشتند.
2) مبلِّغ باید با امور معنوی، روش‏ها و شیوه‏های معنوی و عرفان و اخلاق آشنایی داشته باشد. بسیاری در اروپا تشنه معنویت‏اند و دریافته‏اند که روش زندگی آنان بالاترین نیازهای آدمی را بر نمی‏آورد و فرجام این شیوه زندگی، ره‏به‏جایی نمی‏برد، از این رو به ادیان و مذاهب معنویت‏گرا گرایش یافته‏اند.
مبلّغان باید از قرآن و تفسیر آن نیز آگاه باشند و بتوانند از زلال گوارای آن، به تناسب نیازهای متغیّر آن دیار بهره برند، به ویژه آیات و روایات مربوط به اخلاق، آداب معاشرت و... که دستمایه‏ای عظیم است و می‏تواند در عرصه‏ها و صحنه‏های گونه‏گون مبلغّان را یاری رساند.
3) آشنایی با فرقه‏ها و مذاهب مختلف اسلامی، از دیگر موضوعاتی است که مبلّغان باید از آن آگاه باشند و با فقه اهل سنّت نیز آشنا باشند.
فراوان اتفاق می‏افتد که اهل سنّت، مسایل فقهی خود را از عالمان شیعه می‏پرسند، و مبلغ با پیروان فِرَق مختلف مواجه می‏شود.
4) از دیگر موضوعاتی که آشنایی با آن‏ها برای مبلّغان سودمند است و در بسیاری از موارد می‏تواند تبلیغات آن‏ها را به ثمر رساند، آگاهی از مسایلی است که مردم اروپا به آن‏ها حساسیّت دارند.
یکی از مهم‏ترین عناوین دراین‏باره، طبیعت و محیط زیست است که در زمره مسایل حسّاس و از معضلات بزرگ روزگار به حساب می‏آید.
تبیین دیدگاه اسلام و آیات و روایاتی که مربوط به طبیعت و محیط زیست است علاوه بر آن که پاسخی به یک مسأله اساسی و مبتلا به است، می‏تواند در جذب بسیاری از مردم مؤثر باشد.
در محافل و مجالس و گفت و شنودهای مختلف که این گونه مسایل رامطرح می‏کردم بسیار جذّاب و توجه برانگیز می‏نمود. به عنوان نمونه وقتی نشریه‏ای را که درباره «آب» است به یکی از مسئولان کتابخانه «برلین»، هدیه و قدری توضیح دادم، بسیار استقبال کرد و یک دوره از فهرست کتاب‏های عربی و فارسی کتابخانه برلین را که یازده جلد رحلی است به همراه میکروفیلم هشت نسخه خطی در اختیارم نهاد5. هم‏چنین یکی از مسئولان سفارت‏خانه ایران در بلژیک می‏گفت:
از ایران چند کتاب درباره طبیعت که برای کودکان فراهم آمده بود به آن‏جا بردم و به برخی از کانون‏های فرهنگی ارائه دادم، به قدری از آن‏ها استقبال کردند که تا این تاریخ هشت بار به چاپ رسیده است.
5) به دلایل مختلف مبلّغانی توفیق بیشتری می‏یابند که در محل تبلیغ‏شان زندگی می‏کنند. در عین حال باید ارتباط آن‏ها با حوزه علمیه قم استوار و پابرجا بوده و همواره از آخرین دستاوردهای حوزه بهره‏مند باشند.
هم‏چنین باید در مواجهه با مسایل جدید فکری و دینی و پاسخ‏گویی به مشکلات علمی، مرجع آنان پژوهش‏های حوزویان باشد.
این ارتباط تنگاتنگ می‏تواند برای حوزویان و مبلّغان جدید اعزامی از حوزه نیز سودمند باشد.
بریدگی یا ارتباط کم‏رنگ با حوزه علمیه آفتی است بزرگ، که به‏تدریج مبلّغان را به سستی می‏کشاند و از نیرو و توان و ابتکار آنان می‏کاهد و گاه مشکلات و مصیبت‏هایی مهم‏تر پدید می‏آورد که این فشرده گنجایش آن را ندارد.
والسلام
________________________________________
1. در طول مدت کار، زمان استراحت کمتر از یک ساعت است.
2. پروتستانprotest به معنای اعتراض و شکایت است. نهضت پروتستان را در قرن شانزدهم میلادی مارتین لوتر بنیان نهاد. پروتستان‏ها ریاست پاپ را بر جهان مسیحیّت نمی‏پذیرند. ر.ک درآمدی بر تاریخ و کلام مسیحیّت، محمدرضا زیبایی‏نژاد و نیز (راهنمای الهیات پروتستان، ویلیام هوردرن ترجمه طاطه‏وس میکائلیان).
3. به عنوان نمونه می‏توان از برنامه‏های تلویزیونی که یک کشیش پروتستان به‏نام fliege اجرا می‏کند و مسایل و مشکلات روز خانوادگی آلمانی‏ها رابیان می‏کند، نام برد.
4. ر. ک نگین آلستر، یعقوبعلی برجی، ص 60 .
5. مناسب می‏نماید، اشاره کنم فتوکپی یازده رساله از رساله‏های جابربن حیان را نیز به دست آوردم که آن‏ها با مقدمه E.J.Holmyardاستاد دانشگاه کلیفتن بریسقل در ماه آگوست 1928 م به چاپ رسیده است. بر پایه مقدمه محقق در سال 1891م در بمبئی به چاپ رسیده است؛ این کتاب‏ها عبارتند از: کتاب‏البیان، کتاب‏الحجر، کتاب‏النور، رسالة‏الایضاح، کتاب‏الاسطقس الاوّل، کتاب‏الاسطقس الثانی، تفسیر کتاب‏الاسطقس، کتاب‏التجرید، کتاب‏الرحمة، کتاب‏الملک .