علم کلام
یکی از علوم اسلامی ، علم کلام است . علم کلام علمی است که درباره عقائداسلامی ، یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت بحث‏می‏کند ، به این نحو که آنها را توضیح می‏دهد و درباره آنها استدلال می‏کند واز آنها دفاع می‏نماید .
علماء اسلامی می‏گویند : مجموع تعلیمات اسلامی سه بخش است :

الف ـ بخش عقاید ، یعنی مسائل و معارفی که باید آنها را شناخت وبدانها معتقد بود و ایمان آورد ، مانند مسأله توحید ، صفات ذات باری‏تعالی ، نبوت عامه و خاصه ، و برخی مسائل دیگر . و البته فرق اسلامی دراینکه چه چیزهایی از اصول دین است و لازم است به آنها ایمان واعتقادداشت تا حدودی اختلاف نظر دارند .
ب ـ بخش اخلاق ، یعنی مسائل و دستورهایی که درباره چگونه بودن انسان از نظر صفات روحی و خصلتهای معنوی است . ازقبیل : عدالت ، تقوا ، شجاعت ، عفت ، حکمت ، استقامت ، وفا ، صداقت‏، امانت وغیره .
ج ـ بخش احکام ، یعنی مسائل مربوط به کار و عمل که چه کارهایی و چگونه‏باید انجام شود ، از قبیل نماز ، روزه ، حج ، جهاد ، امر به معروف و نهی‏از منکر ، ربیع ، اجاره ، نکاح ، طلاق ، تقسیم ارث و غیره .
علمی که متصدی بخش اول است علم کلام است ، و علمی که عهده دار بخش‏دوم است علم اخلاق نامیده می‏شود ، و علمی که بخش سوم را بر ذمه دارد علم‏فقه نام گرفته است .
در این تقسیم آنچه مقسم واقع شده است تعلیمات اسلامی است یعنی‏چیزهایی که جزو متن اسلامی است ، نه علوم اسلامی که اموری را هم که‏مقدمه‏ای است بر تحقیق درباره تعلیمات اسلامی شامل می‏گردد مانند ادبیات‏، منطق و احیانا فلسفه .
ثانیا در این تقسیم جهت ارتباط تعلیمات اسلامی با انسان موردتوجه قرار گرفته است ، چیزهایی که مربوط است به عقل و اندیشه انسان عقاید خوانده شده است و چیزهایی که مربوط است به خلق و خوی انسان اخلاق خوانده شده است و چیزهایی که مربوط است به عمل و کار انسان فقه نام گرفته است .
همچنانکه در درسهای کلیات علم فقه خواهیم گفت ، علم فقه هر چند از آن‏وجهه نظر که فقها بحث می‏کنند یک علم است ، از وجهه دیگر مشتمل بر علوم‏متعدد است .
به هر حال علم کلام ، علم عقائد اسلامی است . در گذشته به آن ، علم اصول دین یا علم توحید و صفات هم می‏گفته‏اند .
آغاز علم کلام
درباره آغاز علم کلام و اینکه از چه وقت در میان مسلمین پدید آمدنمی‏توان دقیقا اظهار نظر کرد . آنچه مسلم است این است که در نیمه دوم‏قرن اول هجری پاره‏ای از مسائل کلامی از قبیل بحث جبر و اختیار و بحث عدل‏در میان مسلمین مطرح بوده است و شاید نخستین حوزه رسمی این مباحث حوزه‏درس حسن بصری متوفا در 110 هجری است .
در میان مسلمین دو شخصیت از شخصیتهای نیمه دوم قرن اول نام برده‏می‏شوند که سخت از اختیار و آزادی انسان دفاع می‏کرده‏اند : معبد جهنی وغیلان دمشقی . در مقابل ، افرادی بوده‏اند که طرفدار عقیده جبر بوده‏اند .
معتقدان به اختیار و آزادی به نام قدری و منکران آن به نام جبری‏ معروف شدند .
تدریجا موارد اختلاف این دو دسته به یک سلسله مسائل دیگر در الهیات ،طبیعیات و اجتماعیات و برخی مسائل مربوط به انسان و معاد کشیده شد ومسأله جبر و اختیار یکی از مسائل مورد اختلاف بود . قدریون در این دوره‏هابه نام معتزله خوانده شدند و جبریون به نام اشاعره .
مستشرقین و اتباع آنها اصرار دارند که آغاز بحثهای استدلالی در جهان‏اسلام را از اینجا و یا امثال آن بدانند .
اما حقیقت این است که بحث استدلالی درباره اصول اسلامی از خود قرآن‏کریم آغاز شده است و در سخنان رسول اکرم (ص) و مخصوصا در خطب امیرالمؤمنین علی (ع) تعقیب و تفسیر شده‏است ، گو اینکه سبک و اسلوب این مباحث با سبک و اسلوبی که متکلمین‏اسلامی داشتند متفاوت است .
تحقیق یا تقلید
قرآن کریم ، ایمان را بر پایه تعقل وتفکر گذاشته است . قرآن همواره‏می‏خواهد که مردم از اندیشه به ایمان برسند . قرآن در آنچه باید به آن ‏مؤمن و معتقد بود و آنرا شناخت تعبد را کافی نمی‏داند . علیهذا دراصول دین باید منطقا تحقیق کرد . مثلا اینکه خداوند وجود دارد و یکی است‏مسأله‏ای است که منطقا باید به آن پی برد ، و همچنین اینکه حضرت محمدصلی الله علیه و آله پیامبر خدا است . این جهت باعث شد که علم اصول‏دین از همان قرآن اول پایه گذاری شود .
پیوستن اقوام و ملل مختلف به اسلام با یک سلسله افکار و اندیشه‏ها ، وهمزیستی مسلمین با ارباب دیانات دیگر از قبیل یهودیان و مسیحیان ومجوسیان و صابئین ، و مجادلات مذهبی که میان مسلمین و آن فرقه‏ها رخ می‏داد، و خصوصا پیدایش گروهی به نام زنادقه در جهان اسلام که به طور کلی‏ضد دین بودند با توجه به آزادیی که خلفای عباسی ( در حدودی که با سیاست ‏برخورد نداشت ) داده بودند ، و پیدایش فلسفه در عالم اسلامی که به نوبه ‏خود شکوک و شبهاتی بر می‏انگیخت ، موجب شد که بیش از پیش ضرورت ‏تحقیق در مبانی ایمانی اسلامی و دفاع از آنها در میان مسلمین احساس شود وموجب ظهور متکلمان برجسته‏ای در قرنهای دوم و سوم و چهارم گردید .
اولین مسأله
ظاهرا اولین مسأله‏ای که در میان مسلمین مورد بحث و قیل و قال ولم و لانسلم واقع شد مسأله جبر و اختیار بود ، واین بسیار طبیعی بود ،زیرا اولا این مسأله چون با سرنوشت انسانها مربوط است مورد علاقه هرانسان بالغ الفکری است . شاید جامعه‏ای یافت نگردد که مردمش به مرحله‏بلوغ فکری رسیده باشند و این مسأله در آن جامعه طرح نشده باشد . ثانیاقرآن مجید آیات زیادی در این زمینه دارد که محرک اندیشه‏ها در این مسأله‏اساسی می‏گردد (1) .
علیهذا دلیلی ندارد که ما در جستجوی منشأ دیگری برای طرح این مسأله درجهان اسلامی بشویم . مستشرقین ، معمولا برای اینکه اصالت علوم و معارف‏اسلامی را نفی کنند ، کوشش دارند به هر نحو هست برای همه علومی که درمیان مسلمین پدید آمده ریشه‏ای از خارج از دنیای اسلام ، خصوصا از دنیای‏مسیحیت بیابند . از اینرو کوشش دارند به هر نحو هست ریشه اصلی علم کلام‏را از خارج بدانند همچنانکه نظیر این کار را در مورد علم نحو ، عروض ( وشاید معانی ، بیان و بدیع ) و عرفان اسلامی کرده‏اند .
بحث جبر و اختیار که ضمنا بحث قضا و قدر هم هست ، یعنی از آن جهت‏که به انسان مربوط است جبر و اختیار است و از آن جهت که به خدامربوط است قضا و قدر است ، خود بحث عدل را به میان آورد ، زیرارابطه‏ای آشکار میان جبر و ظلم از یکطرف و اختیار و عدل از طرف دیگر دیده می‏شد .
بحث عدل ، بحث حسن و قبح ذاتی افعال را به میان آورد ، و این بحث به‏نوبه خود بحث عقل و مستقلات عقلیه را به میان کشید ، و اینها همه بحث‏ حکمت یعنی غایت و غرض حکیمانه داشتن ذات باری را موجب شد (1) و کم کم بحث به توحید افعالی و سپس به توحید صفاتی کشیده شده که‏بعدها در این باره توضیح خواهیم داد .
صف آرایی میان بحثهای کلامی بعدها خیلی توسعه و دامنه پیدا کرد ، به‏بسیاری از مسائل فلسفی کشیده شد از قبیل بحث در جواهر و اعراض و ترکب ‏جسم از اجزاء لا یتجزی و مسأله خلأ و غیره . زیرا متکلمین طرح این ‏مسائل را به عنوان مقدمه‏ای برای مسائل مربوط به اصول دین خصوصا مسائل ‏مربوط به مبدأ و معاد لازم می‏شمردند .
از اینرو بسیاری از مسائل که در قلمرو فلسفه بود در قلمرو علم کلام هم ‏قرار گرفت . فلسفه و کلام مسائل مشترک زیادی دارند .
اگر کسی کتب کلام را ـ خصوصا کتب کلامیه‏ای که از قرن هفتم به بعد تألیف شده ـ مطالعه کند می‏بیند اکثر مسائل کلامی اسلامی همانها است که ‏فلاسفه ـ خصوصا فلاسفه اسلامی ـ در کتب خود طرح کرده‏اند .
فلسفه اسلامی و کلام اسلامی در یکدیگر زیاد تأثیر کرده‏اند . یکی از آن ‏تأثیرات این است که کلام برای فلسفه مسائل جدیدی جبرا مطرح ساخت وفلسفه نیز موجب شده دائره کلام وسعت یابد به این معنی که ضرورت طرح بسیاری از مسائل فلسفی در قلمرو کلام لازم‏شناخته شد . شاید به یاری خدا ما بعدا توفیق بیابیم و نمونه‏هایی از هر دوقسم که به آنها اشاره کردیم بیاوریم .
کلام عقلی و کلام نقلی
علم کلام در عین اینکه یک علم استدلالی و قیاسی است ، از نظر مقدمات ومبادئی که در استدلالات خود به کار می‏برد مشتمل بر دو بخش است : عقلی ونقلی .
بخش عقلی کلام ، مسائلی است که مقدمات آن صرفا از عقل گرفته شده است‏و اگر فرضا به نقل استناد شود به عنوان ارشاد و تأیید حکم عقل است ، مثل‏مسائل مربوط به توحید ونبوت و برخی از مسائل معاد . در اینگونه مسائل‏استناد به نقل ـ کتاب و سنت ـ کافی نیست ، صرفا از عقل باید استمدادشود .
بخش نقلی کلام ، مسائلی است که هر چند از اصول دین است و باید به‏آنها مؤمن و معتقد بود ، ولی نظر به اینکه این مسائل فرع بر نبوت است ،نه مقدم بر نبوت و نه عین آن ، کافی است که از طریق وحی الهی یا سخن‏قطعی پیامبر مطلب اثبات شود ، مثل مسائل مربوط به امامت ( البته به‏عقیده شیعه که امامت را از اصول دین اسلام می‏داند ) و اکثر مسائل مربوط به معاد .