علی(ع) و استقرار عدالت

کاربرد عدالت

عدالت با تفاوت‏هایی که در کاربرد دارد هم در مورد خدای سبحان و هم درباره انسان به کار گرفته می‏شود. عدل در آفرینش، عدل در قانون گذاری، عدل در مجازات از جمله کاربردهای عدالت در مورد خدای سبحان است.

عدل در خلقت یعنی خدای سبحان هر موجودی را بر اساس شایستگی‏ها و استعدادهایش از مواهب و نعمت‏ها بهره‏مند می‏سازد. و هر موجودی را به توان ظرفیت آن افاضه کمال می‏نماید: «ربنا الذی اعطی کل شی‏ء خلقه ثم هدی» ⁽¹⁾ پرورش دهنده ما آن خدایی است که به هر موجودی خلقت در خور وی را اعطا نموده و آن را رهنمون ساخته است.) عدل تشریعی یعنی خدای سبحان به توان ظرفیت و قدرت افراد آنها را مکلف می‏کند و به بیش از توان، کسی را مسؤول و متعهد نمی‏دارد. قانون و تشریع الهی بر اساس عدل است . «لا یکلف الله نفسا الا وسعها» ⁽²⁾ عدل جزایی یعنی خدای سبحان هر مجرمی را بر اساس عملش کردش مستحق مجازات می‏داند. مجازات الهی: «جزاء وفاقا» ⁽³⁾ است. معلوم است هیچ کدام از این محورها موضوع سخن این نوشتار نمی‏باشد. منظور از عدالت در این بخش عدل اجتماعی انسانی است، که آن هم کاربردهای متفاوت دارد که به تحلیل برخی از آنها مفهوم عدالت اجتماعی شفاف‏تر خواهد شد.

الف ـ عدل به معنای تساوی که مقابل آن تبعیض است. عدالت به این مفهوم در صورتی شکل می‏گیرد که نسبت به موارد به صورت یکسان برخورد شود و مورد آن جایی است که هیچ گونه زمینه تفاوت در میان نباشد مانند این که دانش آموزان یک کلاس در آزمون شرکت نموده‏اند و پاسخ سوال‏ها را همگان یکسان صحیح داده باشند. امتیازی که معلم در نظر می‏گیرد باید یکسان باشد که همگان را امتیاز کامل بدهد. ایجاد تفاوت در این گونه موراد تبعیض و ظلم است.

ب ـ عدل به معنای رعایت استحقاق‏های متفاوت وقتی شایستگی‏ها متفاوت است باید امتیازها نیز بر اساس همان شایستگی‏ها باشد. در این صورت تفاوت عدل است در حالی که تساوی ظلم به حساب می‏رود. در همان مثال قبل اگر استحقاق‏ها متفاوت باشد، در بین بیست نفر دانش‏آموز بیست نوع شایستگی باشد، باید امتیاز آنها هم متفاوت باشد. زیرا امتیاز مساوی عین ظلم خواهد بود. در هر صورت در توضیح مفهوم اول و دوم می‏توان اضافه نمود که یک معلم در مدیریت کلاس تدریس نسبت به شاگردان خویش باید یکسان تعلیم دهد تا عدالت را رعایت نموده باشد و نیز در داوری و اختصاص امتیاز به شاگردان باید رعایت استحقاق‏ها و شایستگی‏ها را نموده باشد، تا عدالت را در کلاس مستقر کند. اگر در رسیدگی به شاگردان تحت پوشش آموزش و یا در اختصاص نمره و امتیاز در اولی رعایت یک نواختی و در دومی رعایت استحقاق‏ها نباشد . بی‏عدالتی خواهد بود.

ج ـ مفهوم دیگری نیز در مورد عدل می‏توان عنوان کرد و آن در جایگاه قرار گرفتن اشیاء می‏باشد. «العدل یضع الامور مواضعها» بر اساس عدل هر موجودی در جایگاه مناسب خود باید قرار گیرد. در مسؤولیت‏های عمومی هر فردی به توان ظرفیتش مسؤولیت بپذیرد. این معنا هماهنگ با مفهوم حکمت است. بر اساس این معنا عادل بودن قرار دادن اشیاء و کارها در ظرفیت و جایگاه خودش، که همان معنای حکیم بودن است می‏باشد. و اگر مسؤولیتی در ظرفیت خودش انجام نگرفت و یا به فردی که شایستگی آن را نداشت واگذار شد، غیر عادلانه و غیر حکیمانه خواهد بود.

در بهره‏وری از امکانات عمومی که برای همگان است اگر کسی رعایت استحقاق خویش را نماید عدل است. مانند این که مواد غذایی و آب برای یک اردوگاه باندازه باشد، در بهره‏وری از آن همگان باید یکسان استفاده کنند. اگر کسی بیش از سهم خود بهره ببرد بی‏عدالتی است .

در یک مدیریت عمومی یک دولت در توزیع امکانات مانند بودجه، آب، برق، بهداست، ایجاد فضاهای آموزشی و رسانه‏های اطلاع‏رسانی و ارتباطات، توزیع نیروی انسانی و دایر نمودن مدیریت‏ها باید به صورت یکسان باشد. ایجاد تفاوت در این امکانات در صورتی که نیازها یکسان باشد، بی‏عدالتی و تبعیض است. اما اگر نیاز منطقه و یا گروهی بیش از دیگران باشد تساوی بی‏عدالتی خواهد بود و نیز در بهره‏وری از فنون و صاحبان فن مانند پزشک و معلم و استاد و ایجاد اشتغال همگان باید یکسان باشد. ایجاد تفاوت تبعیض و بی‏عدالتی است. اگر در فراهم آوردن و بهره‏وری از فضاهای آموزشی دانش‏ها و فن‏آوری باعث تراکم کار و دانش و در برخی و بروز بی‏کاری و فقر در برخی دیگر شود تبعیض و بی‏عدالتی خواهد بود.

پی‏آمد استقرار عدالت

استقرار عدالت در جامعه باعث شکوفایی استعدادها و بهره‏وری صحیح از امکانات و نعمت‏های الهی و آرامش روحی جامعه است. استقرار عدالت افراد و گروه‏های جامعه را به یکدیگر پیوند می‏دهد و تفاهم و همگرایی برقرار می‏کند. از بروز اختلاف‏ها و تبعیض‏های ناروا جلوگیری می‏کند. بین مردم و مدیریت سیاسی تفاهم و همدلی پدید می‏آورد. استقرار عدالت از تجمع و تکاثر سرمایه‏ها از یک سو و بروز بیکاری و فقر و ناهنجاری در قشر عظیمی از مردم مانع می‏شود و استقرار عدالت موجب اعتلای فرهنگی و بالندگی و رشد فکری می‏گردد.

اختلاف نابجای طبقاتی، بیکاری، فقر، فرهنگ منحط، تبعیض در بهداشت و درمان و فن‏آوری و دانش و تعلیم و تربیت از بی‏عدالتی‏های اجتماعی نشأت می‏گیرد. از هنگام اجتماعی شدن زندگی انسان بیشترین ناهنجاری‏ها و تلخ‏کامی‏ها و تبعیض‏ها و تفاوت‏ها از بی‏عدالتی دامن‏گیر جامعه شده است.

دین و عدالت

دین که سامان بخش جامعه در ابعاد گوناگون است بیشترین تلاش را در جهت استقرار عدالت دارد. دین تلاش می‏کند در ابعاد گوناگون اقتصادی اجتماعی و قضایی و... عدالت را مستقر سازد و برقراری عدالت را یکی از اهداف بزرگ پیامبران عنوان می‏نماید:«لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط» ⁽⁴⁾ پیامبران را با کتاب‏های آسمانی به همراه و وسلیه سنجش فرود فرستادیم تا مردم به قسط و عدالت بپا خیزند.)

از پیام این آیه کریمه استفاده می‏شود که استقرار عدالت بدون حضور انبیا و بدون پیام وحی امکان پذیر نیست. این انبیا هستند که با تلاش فرهنگ و ایجاد زمینه برای حکومت الهی عرصه‏های استقرار عدالت را فراهم می‏آورند و عرصه‏هایی که در جامعه جهت استقرار عدالت فراهم آمده است از برکت پیام انبیا می‏باشد.

انیبا و حاکمان دینی از لحاظ باور تمام نهادهای اجتماعی، سیاسی، قضایی، نظامی، فرهنگی، اقتصادی، را دعوت به عدالت می‏کنند و خود آنها در تمام ابعاد نمونه تجسم عدالت می‏باشند دین نه تنها رهبران الهی را بلکه عموم جامعه را به برپایی قسط فرا می‏خواند.«یا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین بالقسط» ⁽⁵⁾ مومنان باید در برپایی عدالت بسیار پایدار باشند.)

دین در استقرار فضیلت‏ها، هم به ایجاد زمینه و انگیزه‏ها توجه دارد و هم از خطرها و آفت‏هایی که یک نهاد فضیلت را تهدید می‏کند بر حذر می‏دارد. به همین سبب افزون بر توصیه و دعوت به استقرار عدالت آفت‏های عدالت را به عنوان یک رهنمون زیر بنایی مورد توجه قرار داده است و آفت‏ها و خطرهایی که این نهاد را تهدید می‏کند گوش زد می‏نماید. به دو خطر زیربنایی اشاره می‏شود.

آفات عدالت

الف ـ گرایش‏ها:

استقرار عدالت را دو خطرعمده همواره تهدید می‏کند. از آن دو می‏توان به عنوان حب و بغض‏ها نام برد. در تمام شاخص‏ها و محورهای یاد شده عدالت را یک گرایش و یک گریز تهدید می‏نماید . گرایش باعث می‏شود که فرد در موارد یاد شده از محور حق خارج شود. گرایش سبب می‏شود انسان در داوری‏یا تسهیم سهام یا شهادت و یا هر شاخص دیگر در اثر گرایش و محبت به فرزند یا پدر و مادر یا برادر یا دیگر اقربا و نیز دوستان و آشنایان یا هواداران حزب و گروه از محور عدل بیرون رود.

ب ـ دشمنی‏ها:

و نیز دشمنی و بیزاری باعث می‏شود که انسان در مورد طرف مقابل به ناحق شهادت یا داوری یا توصیف نماید و عدل را در شاخص‏های یاد شده زیر پا نهد. قرآن نسبت به هر دو خطر هشدار می‏دهد که نه محبت و گرایش به اقربا شما را از مسیر عدالت خارج کند، و نه عداوت و دشمنی نسبت به فرد باعث شود که از شاخص‏های عدالت عدول کنید. در مورد اول می‏فرماید: «و اذا قلتم فاعدلوا و لو کان ذا قربی» ⁽⁶⁾ سخن عادلانه بگویید و لو سخن شما درباره اقربا باشد) که شامل داوری، شهادت، توصیف، و گفتگوهای معمولی نیز می‏شود. خویشاوندی نباید باعث شود در داوری یا شهادت و... از محور عدل خارج شوید. محبت و گرایش به علاقه‏مندان و هم چنین علاقه‏مندی‏های دیگر.

در مورد دوم می‏فرماید:«یا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین الله شهداء بالقسط و لا یجرمنکم شنئان قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی» ⁽⁷⁾ کسانی که به خدا ایمان آوردید باید نسبت به خدا پایداری باشید و شما باید گواهان بر پایی عدل نسبت به دیگران بوده و هرگز دشمنی با قومی موجب نشود که عدالت را نادید بگیرید . همواره عدالت را که به تقوی نزدیک‏تر است رعایت کنید.)

دشمنی با کسی نباید باعث شود حق و عدالت را نادیده بگیرید. شهادت ناحق، یا داوری نابجا و یا بیان ویژگی‏ها کاستی ایجاد کنند. و یا در واگذاری مسؤولیت‏ها و توزیع امکانات تفاوت ایجاد نمایید. این رهنمود آشکار قرآن در آفات عدالت است. تمام بی‏عدالتی‏ها در جامعه به این دو محور بازگشت دارد.

علی(ع) تبلور عدالت

علی(ع) در تمام شاخص‏ها در مسیر عدالت قرار دارد. در داوری، در شهادت، در توزیع امکانات عمومی، در مدیریت‏ها و... در هیچ موردی از محور عدالت خارج نمی‏شود. به خصوص در حکومت داری شاخص عدالت است. آن چه برای رهبران دینی ارزش اجتماعی است حفظ معیارهاست نه به دست آوردن حکومت داری یا حراست از حکومت. آنان هیچگاه ارزشی را زیر پا نمی‏نهند تا یک ساعت بیشتر حکومت‏داری کنند و اصولا حکومت داری برای استقرار ارزشهاست و الا سیاسیت مداری خود ارزش به حساب نمی‏آید. دو خطر اصلی که استقرار عدالت را تهدید می‏کند هیچ کدام در مورد علی زمینه ندارند. زیرا نه محبت به اقربا و دوستان سبب عدول وی از عدالت می‏شود نه دشمنی وی نسبت به دشمنان خدا، وی را وادار می‏کند که حقوق انسانی آنان را نادیده گرفته در حق آنان ستم روا دارد. با بررسی مواردی از رفتار حضرت علی(ع) هر دو جنبه بهتر آشکار می‏گردد.

1ـ نوع افرادی که به حکومت‏داری می‏رسند خویشاوندان و دوستان وی از موقعیت آن، کمال بهره‏وری را می‏نمایند. فرد حکومت‏دار زمینه رفتار ناروا برای وی کاملا فراهم می‏شود و در عرصه سازی برای بستگان خویش دچار ناهنجاری‏ها می‏گردد. در زمان حکومت‏داری علی برادرش عقیل از یک سو به لحاظ عیال‏واری و از سوی دیگر به لحاظ نابینا بودنش در کمال تنگدستی به سر می‏برد. وی برای جلب توجه برادر و تحریک عواطف فرزندان ژولیده و پریشان خویش را که فقر تاریکی را بر آنها تحمیل کرده بود به همراه خویش به حضور برادر می‏آورد و مکرر رفت و آمد می‏کند از وی می‏خواهد که به حال وی ترحم نموده و سهم بیشتری از بیت المال برای وی قرار دهد. وی ازسه اهرام برای جلب توجه برادر بهره می‏برد خویشاوندی، فقر، سهیم بودن در بیت المال. به گمان این که علی دین خود را به دنیای دیگران می‏فروشد . علی به خواسته‏های برادر خوب گوش می‏دهد و چون راه مشروع برای برآوردن نیاز برادر از بیت المال وجود ندارد برای این که حقیقت و عاقبت کار برادر را کاملا به وی تفهیم کند آهنی را می‏گدازد نزدیک بدن برادر می‏آورد.. عقیل با احساس حرارت خود را عقب می‏کشد . آنگاه روی سخن با او نموده می‏فرماید: عقیل! چگونه از آتشی که بنده خدا افروخته در هراسی اما برادر خویش را به آتش فرا می‏خوانی که خدای جبار آن را افروخته است. «یا عقیل أتئن من حدیدة احماها انسانها و تجرنی الی نار سجرها جبارها لغضبه.» ⁽⁸⁾

فرد نیازمند برادر است که نزدیکترین خویشاوندی را با علی(ع) دارد و در کمال فقر و تهی‏دستی به سر می‏برد اما پاسخ علی این است که شنیدید. این همان علی عطوف و مهربان است که در برابر یتیم و بی‏نوا زانویش خم برمی‏دارد لیکن عطوفت وی در برابر بی‏عدالتی شکفته نمی‏شود . ولو نیازمند، برادرش باشد و فرزندان خاک آلوده و ژولیده‏اش را در منظر وی قرار داده باشد.

2ـ عبدالله بن زمعه از شیعیان و علاقمندان علی(ع) است. درخواستی مشابه درخواست عقیل را از بیت المال مسلمانان دارد. علی در پاسخ وی می‏فرماید: این اموال بیت المال ملسمانان است و در نتیجه جهاد و شمشیر آنان می‏باشد. اگر تو هم در جنگ شرکت داشته‏ای همانند آنان سهم خواهی داشد و الا دست رنج آنان نصیب کام دیگران نمی‏شود. «و الا فجناة ایدیهم لا تکون لغیر افواههم. ⁽⁹⁾ جواب همان جواب است که به عقیل داده بود. گرچه درخواست کننده از دوستان و شیعیان حضرت است.

3ـ اشعث ⁽¹⁰⁾ فردی است که در زمان علی(ع) از هیچ اقدامی علیه امام فروگذار نکرده است. از چهره‏های دوگانه و معروف و حیله‏گر جامعه است. همانند وی در زمان علی و هر زمان فراوان هستند که از راه رشوه برای جلب توجه حکومت‏داری بهره می‏برند. وی برای جلب نظر علی از راه ارتشاء وارد می‏شود. وی حلوای لذیذی را فراهم آورده و شبانه در خانه علی را می‏کوبد . امام از وی می‏پرسد آیا این صله (هدیه برای صله رحم) یا زکات و یا صدقه است، هر کدام باشد، برای ما اهلبیت حرام است، زیرا اولا امام خویشاوند نسبت به وی نبود و صدقه و زکات هم برای حضرت حرام است. اشعث جواب داد هیچ کدام اینها نیست بلکه هدیه است. امام که حقیقت هدیه وی، برای او آشکار بود فرمود: آیا می‏خواهی با خدعه مرا از دین بیرون کنی و یا قاطی کرده‏ای و یا دیوانه شده‏ای و یا هذیان می‏گویی؟ به خدا قسم اگر تمام دنیا را در اختیار من قرار دهند و از من بخواهند که پوست جوی را از دهان مورچه‏ای به ستم بگیرم من چنین نخواهم کرد. آنگاه حقیقت هدیه اشعث را آشکار می‏کند که این معجون را در حقیقت با آب دهان یا استفراغ مار سمی آمیخته‏ای؟ «معجونة شنئتها کانما عجنت بریق حیة او قیئها .» آنگاه امام می‏افزاید: اگر سرزمین‏ها را در اختیار من گذارند و در برابر آن از من بخواهند که پوست جوی را به ستم از دهان مورچه‏ای بستانم این کار را انجام نخواهم داد . ⁽¹¹⁾

آری حقیقت رشوه را علی(ع) این گونه آشکار می‏کند. گرچه ظاهر آن همانند غذای شیرین و لذیذ است. لیکن حقیقت آن سم قتال است. کدام انسان عاقل تمایل دارد که چنین سمی را فرو برد؟ هرگز هیچ عاقلی نزدیک چنین غذایی نمی‏رود ولو با عنوان هدیه باشد، که البته حکومت داران و کارگزاران حکومت همواره بیش از دیگران در معرض این خطرها قرار دارند. بخشی از هدایای پیشنهادی ارباب رجوع در واقع رشوه است که می‏خواهند توقع بیجای خویش را بر آورده کنند و جام سم کشدنده را به جان کارگزار بنوشانند.

4ـ برخی خودخواه و افزون طلب وقتی می‏دیدند حضرت آنان را با دیگران برابر می‏بیند از عدالت می‏رنجیدند و به وی اعتراض می‏کردند که چرا ما را با دیگران برابر می‏بینی و امام را تهدید می‏نمودند که این برخوردها سبب می‏شود حمایت ماها را از دست بدهی. و عده زیادی از اینان از علی بریدند و به معاویه ملحق شدند که چرا عرب را با عجم و صاحبان مکنت را با دیگران برابر می‏بیند.

امام در پاسخ اینان می‏فرماید آیا انتظاردارید من آقایی و ریاست خود را با ستم به چنگ آورم و با ظلم از آن حراست کنم؟ نه هرگزتادنیا پا برجاست و تا ستاره‏ای در آسمان می‏درخشد علی چنین انتظاری را برآورده نخواهد کرد. اگر مال از خود من بود مساوی تقسیم می‏کردم و تبعیض ناروا ایجاد نمی‏کردم تا چه رسد مالی را که از خدا و بیت المال مسلمانان است «لو کان المال لی لسویت بینهم فکیف و انما المال مال الله» ⁽¹²⁾

5ـ دو زن یکی عرب و دیگری غیر عرب به حضور علی(ع) رسیدند و از وی درخواست کمک نمودند . امام(ع) به آنها مساوی طعام و درهم داد. زن عرب برآشفت و اعتراض نموده و گفت مرا با غیرعرب مساوی می‏بینی؟ امام در جواب وی فرمود من بین فرزندان اسماعیل و فرزندان اسحاق تفاوتی در تقسیم بیت المال مشاهده نمی‏کنم. ⁽¹³⁾

6ـ طلحه و زبیر در مورد علی(ع) گفتند چیزی (مال) در نزد وی نیست.امام هنگامی که بیت المال مملو از مال بود آنان را فرا خواند و فرمود این‏ها همه اموال، لیکن کسی به ناحق چیزی از این نصیبش نخواهد شد. ⁽¹⁴⁾

7ـ علی در بیت المال مشغول کار است. عمرو عاص برای کار شخصی بر حضرت وارد می‏شود. امام برای گفتگو با عمرو عاص چراغ بیت المال را خاموش می‏نماید در روشنایی ماه با عمرو عاس به گفتگو می‏نشیند. ⁽¹⁵⁾

8ـ اموالی که در زمان علی(ع) به بیت المال می‏رسید امام(ع) در اسرع وقت در بین افراد که سهمی از آنها داشتند تقسیم می‏نمود. بگونه‏ای که در پایان هفته چیزی در خزانه بیت المال باقی نمی‏ماند. و بیت المال را جارو نموده و دو رکعت نماز می‏خواند و به منزل بازمی‏گشت. «و کان علی(ع) یکنس بیت المال کل جمعة و یصلی فیه رکعتین.» ⁽¹⁶⁾

9ـ در هنگام غروب به بیت المال اموالی رسید. امام فرمود هم اکنون اموال را بین نیازمندان تقسیم کنید. کارگزاران گفتند اکنون شب فرا می‏رسد و ما اموال را در بیت المال قرار داده‏ایم تا فردا مهلت بدهید. امام راضی نشدند،شمع روشن نموده و شبانه اموال را تقسیم نمودند . ⁽¹⁷⁾

10ـ علی نه تنها عدالت را در هنگام تصدی مسؤولیت و رهبری مستقر ساخت و یک مورد ستم بر کسی روا مداشت بلکه نسبت به بی‏عدالتی‏های پیش از خو نیز برخورد نمود. حتی این موضع گیری پی‏آمدهای ناگوار به همراه داشت زیرا بسیاری از استقرار عدالت می‏رنجیدند و نه تنها از هواداری علی کنار می‏کشیدند بلکه در صف مخالفین وی قرار می‏گرفتند. به تعبیر دیگر این موضع گیری امام باعث دشمن تراشی بر علیه وی می‏شد. لیکن امام تنها حق را ملاحظه می‏نمود. هیچ عاملی علی را از محور حق بیرون نمی‏سازد. زیرا برای علی حکومت‏داری هدف نیست استقرار ارزش‏ها ملاک است. اگر موضع‏گیری حق است باید انجام گیرد ولو باعث نارضایتی نابحق برخی می‏گردد.

در زمان خلفا بویژه عثمان بی‏عدالتی‏های فراوان رخ داده بود و اموال و قطایع و مستغلات فروان بیجا نصیب برخی شده بود. هم آنان که با چشم پر توقع برحضور علی(ع) می‏رسیدند. لیکن امام نه تنها آنان را از موضع گیری نابجای زمان خویش مأیوس کرد بلکه املاک و مستغلاتی را که به ناحق از بیت المال مسلمانان به خود اختصاص داده و لو مهریه همسرانشان قرار داده و یا با بیت المال برای خویش کنیز خریداری نموده بودند به بیت المال بازگرداند .«والله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملک به الاماء لرددته فان فی العدل سعة و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق. ⁽¹⁸⁾

از لحاظ سیاسی و اجتماعی این موضع گیری پی‏آمدهای ناگوار فراوان داد و باعث تنگناهایی برای زمامداری خواهد شد. لیکن این سخنان در نزد سیاست مداران معمولی قابل بررسی است . اما از دیدگاه امام همام ارزشی ندارند. برای وی حفظ معیار مهم است. به همین جهت در هیچ شرایطی از معیارها عدول نمی‏کند.

آنگاه امام نکته ارزشمند دیگری را توجه می‏دهد؛ که در هر شرایط عدل باید مستقر شود ولو خوشایند برخی نباشد. زیرا کسی که از عدل می‏رنجد از ستم بیشتر خواهد رنجید. چون در عدل گشایش است. در استقرار عدالت به حق خودش رسیده است افزون طلبی می‏کند از عدل می‏رنجد که در حقیقت رنجش آن کاذب است و اگر بر چنین فردی ستم شود و حق وی از او گرفته شود البته که رنجش وی بیشتر خواهد بود.

علی در مورد «بیت المال» مسلمانان آن مقدار اهتمام ورزید حتی در سخت‏ترین شرایط مانند جنگ از بیت المال ارتزاق ننمود. در جنگ جمل از زمان حرکت تا پایان جنگ حضرت برای خود آذوقه از اموال شخصی خود از مدینه به همراه آورده بود و روزی هم که خواست از بصره برود در حضور مردم اعلان کرد من در این مدت از بیت المال ارتزاق نکردم و اکنون هم چیزی به همراه نمی‏برم. ⁽¹⁹⁾

پی‏نوشتها:

1)طه، 50

2)بقره، .286

3)نباء، .26

4)حدید، .25

5)نساء، .135

6)انعام، .152

7)مائده، .8

8)نهج البلاغه، خ 225، ص .347

9)نهج البلاغه ابن میثم، ج 2، خ 223، ص .160

10)نهج البلاغه ابن میثم، ج 2، خ 215، ص .144 ابن ابی‏الحدید، ج 3، ص 81، صبحی الصالح، ص .347

11)نهج البلاغه ابن میثم، ج 1، خ 124، ص .557

12)بحار، ج 41، ص .137

13)همان ص .125

14)همان ص .116

15)همان ص .136

16)همان ص .107

17)نهج البلاغه ابن میثم، ج 1، خ 14، ص 195، صبحی الصالح، خ 15 ص .57

18)الجمل، ص .422

19)

امام علی(ع) الگوی زندگی ص 117