عثمان در سال 24 قمری به خلافت رسید. در این زمان با گسترش اسلام در سرزمین های جدید مشکلات زیادی در باب قرائت قرآن پیش آمده بود. او انـجـمنـی مـرکب از زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشکیل داد. این هیات با همکاری دوازده نفر از قریش و انصار ( که حضرت علی (ع )بر کار آنان به نوعی نظارت و اشراف داشت و آنان را به واضح و خوانا نوشتن تشویق می فرمود - تاریخ قرآن، رامیار، 423 ) کار نوشتن نسخه نهایی را آغاز کردند. در این زمان دوباره تمام نوشته های زمان پیامبر را گردآوری کردند و بعد از آن نسخه ی زید را که نزد دختر ابوبکر بود امانت می گیرند. قرار بر این می شود که هرجا سه نفر از همکاران زید با او در زمینه کتابت کلمه ای اختلاف پیدا کردند به لهجه ی قریش کتابت کنند. به این ترتیب با استفاده از نسخه ی نزد صحفه، نسخه ی خود زید و سایر نسخ گرد آوری شده، و نیز با استفاده از حفظ حافظان و شهادت شاهدان نسخه ی نهایی (نسخه ی عثمانی) تهیه می شود. (قبل از 30 هجری).
استاد سید علی کمالی دزفولی قرآن پژوه معاصر ممیزات دهگانه ای برای جمع عثمانی یاد می کند . از جمله اینکه :
1- [ عثمان دستور داده بود ] هر کس هر چه را از پیغمبر (ص ) شنیده بیاورد , تـا هـمـه در ایـن کـار شـریک باشند و از این جمع چیزی غائب نماند , تا هیچ کس در ذخیره این مصحف شک نیاورد و همه بدانند که آشکارا در مرآی و مسمع صحابیان بزرگ , انجام یافته است .
2- اعتماد بر عمل گروه اول در جمع بکری [ ابوبکری ].
3- هر جا برای رفع اختلاف از مسموعات , چاره نشد لغت و لهجه قریش را انتخاب کنند.
4- بـرای جـلـوگـیـری از شـبهه و تطرق فساد موارد زیر را نمی نوشتند : منسوخ التلاوه ها ( که عـنـوانـی مخترع است ) , آنچه در عرضه اخیر بر [ پیامبر - ص - ] نبود , آنچه قرائتش ثابت نبود , قراآت شاذ , قراآت آحاد , و الحاقات تفسیری .
5- ترتیب آیات هر سوره بر طبق توقیف مستند پیغمبر (ص ) در عرضه اخیر بوده است . ( قانون تفسیر ص 152 - 153 ).
پس کار عثمان بیشتر توحید نص و تکیه بر یک قرائت , یا دو یا چند تا آنجا که کتابت کلمه ای بدون نقطه , احتمال چند قرائت را می داد , و اعتماد بر لهجه قریش , به هنگام اختلاف تلفظها و قراآت , بوده است. کار او با آنکه اساسی بود , تاسیسی نبود. یعنی چنانکه اشاره شد قرآن پیش از آن هم در زمان حیات پیامبر (ص ) , و هم در عهد ابوبکر جمع و بازنویس شده بود. لذا کار عثمان و اعتبارش دربردارنده اعتبار کار عصر نبوی و عصر ابوبکر در جمع قرآن هم هست.
پس از آن از روی این نسخه پنج یا شش (یا هفت) نسخه کاملا مطابق با آن تهیه می کنند. دو یا سه نسخه در مکه نگهداری می شود و سه یا چهار نسخه را همراه با یک حافظ قرآن برای هرکدام (برای جلوگیری از تلفظ های نادرست) به نقاط مختلف سرزمین اسلامی (بصره، کوفه، شام و بحرین) می فرستند.
(قابل توجه یکی از دوستان که می گفت "در مورد 5 قرآنی که بعدا یکی از آنها انتخاب شد که امروز در دست شماست چه می گویید؟ عمر در مقابل کونستانتین"، غافل از اینکه این نسخ کاملا بر هم منطبق بودند و هر چه تعدادشان بیشتر باشد دلیلی بر مدعای ماست و هرگز یکی از آنها انتخاب نشده)
جـمـع عـثمانی از همان آغاز و پس از فروکش کردن مخالفتهای عاطفی و احساساتی و حمیتی , مـورد قبول بزرگان صحابه و در راس آنان حضرت امیرالمؤمنین (ع ) قرار گرفته است و روایات متعددی به تعابیر مختلف از حضرت (ع ) در تایید عملکرد عثمان و حاصل کار هیات منصوب او در تدوین مصحف امام , نقل شده است . سـیوطی در اتقان می نویسد : و ابن ابی داود به سند صحیح از سوید بن غفلة نقل کرده است که گفت , علی گفته است : در حق عثمان جز خیر چیزی مگویید. سوگند به خدا آنچه در امر مصاحف کرد جز با شرکت و نظارت بزرگان ما [ ملا منا ] نبود. و فـرمـود دربـاره ایـن قـرائت چـه می گویید ؟
به من رسیده است که بعضی از آنان [ مخالفان و منتقدان ] می گویند قرائت من بهتر از قرائت توست , و این امر نزدیک به کفر است . گفتیم پس نظر شما چیست ؟
فرمود به نظر من [ کار درست همین است که ] مردم را بر مصحف واحد گردآورد تا نه تفرقه و نه اختلافی باقی بماند. گفتیم حق با شماست . ( الاتقان , 1/210 ; همچنین فتح الباری , ابن حجر , 9/15 ).
هـمـچـنـیـن ابوعمر عثمان بن سعید دانی ( م 444 ق ) قرآن شناس بزرگ , صاحب التیسیر فی القراآت السبع , و المقنع در کتاب اخیر با سلسله رواتش از علی بن ابی طالب (ع ) نقل می کند که فرمود : اگر من سرپرست [ تهیه و تدوین مصحف واحد رسمی ] می شدم در مورد مصاحف همان کاری را که می کردم که عثمان کرد. ( المقنع ,تحقیق محمد احمد دهمان , ص 8. همچنین الاتقان , 1/211 - ترجمه الاتقان , 1/209 ). اگر هم در صحت صدور این روایات تردید کنند , عملکرد و سیره امیرالمؤمنین علی (ع ) حاکی از ایـن اسـت کـه عمل عثمان را تایید یا دست کم تقریر ( سکوت ناشی از رضا و قبول ) کرده است ( شرح این مساله خواهد آمد ).
سـپـس عـثـمان دستور داد تمام کتیبه ها و نوشته ها، استخوانها، پوستها، سنگهای نازک سپید، چـرمها، حریرها و نظایر آن که آیات قرآنی بر آنها نوشته شده بود و صحابه برای تدوین متن نهایی تقدیم داشته بودند، با آب و سرکه جوشانده و محو شود. بعضی از محققان گفته اند که این آثار پراکنده را سوزاندند یا به نحو دیگری محو کردند. ( تاریخ قرآن، رامیار، 407 - 431 )
مـرحـوم آیـت اللّه خـویی در تایید عملکرد عثمان می نویسد : اینکه عثمان مسلمانان را بر قرائت واحـدی گـرد آورد , یـعـنـی قـرائتـی که بین مسلمانان رایج بود و آن را به تواتر از پیامبر (ص ) فراگرفته بودند , و قراآت دیگر را که مبتنی بر احادیث نزول قرآن بر سبعة احرف بود ( که درباره بـطـلان آن پـیـشـتـر در هـمین کتاب سخن گفته ایم ) منع کرد , این عمل عثمان را احدی از مـسـلمانان بر او انتقاد نکرده است ; چرا که اختلاف در قرائت به اختلاف مسلمانان و پراکندگی صـفوفشان و بر باد رفتن وحدت کلمه شان بلکه تکفیر بعضی از بعضی می انجامید و روایاتی را نیز نقل خواهیم کرد که حاکی از نهی پیامبر (ص ) از اختلاف در قرآن بود. ولـی کاری که بر او انتقاد می کنند این است که بقیه مصاحف را سوزانید و به اهالی شهرهای دیگر هم امر کرد که مصاحفشان را بسوزانند. مسلمانان بر این کار او اعتراض کردند. حتی او را حراق المصاحف ( سوزاننده مصحفها ) نامیدند . ( البیان , ص 277 ).
مصحف امام (عثمانی) با خط کوفی و فاقد نقطه یا اعراب بود، در طی یک یا دو قرن بعد به تدریج نقطه گذاری و اعراب نیز کامل می شود.
استاد سید علی کمالی دزفولی می نویسد : آیا در تهیه مصاحف نمونه ( امام ) در هفده سال بعد از وفات پیغمبر اکرم ( یعنی در سال 28 هجری ) با حضور هزاران نفر از صحابه که خود پیغمبر (ص ) را دیـده بـودنـد و قـرآن را از او شنیده و ناظر بر امر و تصویب کننده آن بودند - که عدم اعتراض امیرالمؤمنین دلیل آن است - می توان خدشه ای وارد ساخت ؟
هرگز. آیـا وعده خداوند به حفظ قرآن ( سوره حجر , آیه 9 ; سوره فصلت , آیات 41 و 42 ) در مورد حفظ همین قرآن با ماده و هیات آن نیست ؟
جز این نمی تواند باشد. آیـا تـصویب ائمه ما ـ سلام اللّه علیهم اجمعین ـ و تقریر ایشان دلیل قاطع قرآن بودن همین قرآن نیست ؟
البته که هست . ( قانون تفسیر , ص 238 ).
منبع: الشیعه
مطالب مرتبط: